Yazar Sadık Usta’nın hazırladığı Dünyayı Değiştiren Düşünürler serisinin son kitabı Kafka Kitap tarafından yayımlandı. Sadık Usta 5 kitaplık “Dünyayı Değiştiren Düşünürler” serisinde ideoloji ve uygarlık tarihine ışık tutuyor.
Kafka Kitap’tan çıkan bu seride, Sadık Usta, “tarihte ne yapılmış, ne yapmışlar da dünyayı değiştirmişler” sorusuna karşılık arıyor.
Odatv olarak Sadık Usta ile “Dünyayı Değiştiren Düşünürler” serisi üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
“SOL GELENEK, İSLAM UYGARLIĞI KONUSUNA ÇOK AZ İLGİ GÖSTERMİŞTİR”
İşte o söyleşi:
-Dünyayı Değiştiren Düşünürler dizisinin beşinci ve son kitabını İslam uygarlığına ayırmayı tercih ettiniz. Sol gelenekten gelen biri olarak İslam uygarlığını incelemek nasıl bir tecrübeydi? Nasıl bir araştırma süreci yaşadınız?
Bugüne kadar sol gelenek, İslam uygarlığı konusuna çok az ilgi göstermiştir. Çoğunlukla, bu hususta araştırma yapmış birkaç yerli ve yabancı ismin çalışmaları kâfi görülmüştür. Ne yazık ki bu çalışmalar da direkt birincil kaynaklara başvurularak yapılmamıştır. Türkiye’de bu mevzuda çalışma yapmış ve birincil kaynaklara başvurmuş isimlerse, üzülerek belirteyim ki İslam uygarlığına tarihselliği, yani kendi dönemsel şartları içinde oynadığı rol açısından yaklaşmamış, bilakis o günün uygulamalarını Batı merkezli bir perspektifle yahut günümüzün çok siyasallaştırılmış (laikliği savunma ismi altında) bakış açısıyla değerlendirmeyi gerekli görmüştür. Bu yüzden bu çalışma, en azından benim açımdan “bilinmeyen bir coğrafyaya” ayak basma halinde olmuştur.
İlk dört cildin konusu, neredeyse 40 yıldır üzerinde çalıştığım, yıllardır haşır neşir olduğum Batı ideolojisini temel alıyordu. Alışılmış bunu, birinci ciltteki Hint ve Çin ideolojisini de dışarıda tutarak söylüyorum. Hint ve Çin ideolojisi de sol-laik gelenek tarafından çok incelenmemiştir. Sol temel olarak uygarlık tarihine siyasi açıdan yaklaşmış; bunu tamamladığı ölçüde Yunan kökenli ideolojiye yahut Marksist ideolojiye ilgi göstermiştir.
“HEM LAİK-SOL HEM DE İSLAMCI ÇEVRELERLE ETRAFLICA TARTIŞTIM”
Yeniden İslam uygarlığına dönersek; bu kitabın yazım sürecinde birçok farklı etrafla çok ağır bir tartışma süreci yaşadım. Bilhassa toplumsal medyanın imkanlarını da kullanarak mevzuyu, hem laik-sol hem de İslamcı çevrelerle etraflıca tartıştım. Kitapta işlediğim tezleri temellendirme eforu, birinci başlarda benim de çok fazla derinlemesine bilmediğim bir alanda ağır bir araştırma sürecine girmemi gerekli kıldı. Sol-laik bölümle olduğu kadar İslami etrafla de yaptığım tartışmalar, bu alanda daha da derinleşmemi sağlamıştır. Yazım mühleti bir buçuk yılı bulan bu kitap, bir bakıma tartıştığım bu iki kısma hitaben yazılmıştır. Sol çevreler genelde İslam uygarlığına olumsuz yaklaşır; olumlu yaklaştığını ileri sürenlerse yıllar içinde oluşmuş önyargılarının tesirinden kurtulamamıştır. Sol-laik-aydınlanmacı çevrelerin şuurlarını belirleyen Turan Dursun, İlhan Arsel, Arif Tekin, Cengiz Özakıncı üzere müellif ve düşünürlerin temel tezleri şunlardır: “İslam’ın insanlık kültürüne rastgele bir olumlu katkısı olmamıştır. Bilakis İslam, cahiliye periyodunun özgürlükçü ortamını yok etmiştir.” Tekrar bu muharrirler, “özgün bir İslam ideolojisinden bahsedilemeyeceğini, bu kapsamda ideoloji tarihine rastgele bir katkıda bulunulmadığını, yapılanın yalnızca Yunan ideolojisinin tekrar edilmesi olduğunu ve bunu da Yeni-Platonculuk üzerinden deforme edilmiş biçimiyle yaptığını” ileri sürmektedirler. Birtakım çevrelerse, “İslam ideolojisinin ve düşünürlerinin özgün bir tez geliştiremediklerini, Yunan’dan aldıklarını koruyarak Batı’ya aktardıklarını ve böylelikle ‘emanete sahip çıktıklarını’ fakat bunlara daha fazla bir misyon yüklemenin anakronizm olduğunu” söylemektedirler. Dikkat edilirse bu tezlerin tamamı temel prestijiyle olumsuzdur.
“İSLAMİ ÇEVRELERSE TAM BİR DÜŞÜNSEL SEFALET İÇİNDEDİRLER”
İslami çevrelerse tam bir düşünsel sefalet içindedirler. Bu çevreler İslam geleneğine, Hz. Muhammed’in uygulamalarına ve Kur’an’a yönelik rastgele bir itirazı anında kâfirlikle itham etmişlerdir. Bunlar, aslı astarı olmayan bilgilerle şişirilmiş, kısmen tahrif edilmiş ve ayrıyeten hurafelerle bezenmiş bir İslam tarihini yüceltmekten diğer bir şey yapmıyorlar. İslami etraftaki akademisyenler ve bilhassa de tarih müellifleri, yüzyıllardır tekrar edilen ve hiçbir bilimsel temeli olmayan tezleri yinelenemeye devam ediyorlar. İdeoloji ismine yazılan kitaplarsa, 9.-14. yüzyıllarda yaşamış düşünürlerin yapıtlarındaki “Allah’ın varlığını kanıtlayan” cümle ve paragraflarla doludur. Bu çalışmaların hiçbir bilimsel bedeli yoktur. Hatta bu müelliflerin büyük bir kısmı, İslam geleneğini ve yapıtlarını Batılı muharrirlerin ve felsefecilerin çalışmalarından öğrenmekle birlikte kendi çalışmalarına “İslami” bir renk vererek “muazzam bir çalışma” ortaya koyduklarını sanmaktadırlar. Aslında bunların eforu, bir öteki açıdan İslam uygarlığının düşünsel birikiminin perdelenmesine yol açmaktadır.
Bu kitabı yazarken temel olarak bu iki kesiti göz önünde bulundurdum. Kullandığım kaynaklarsa, İslami etrafın prestij ettiği özgün İslami kaynaklardır ki bunlar; Kur’an’ı Kerim, tefsirler, mealler, Hz. Muhammed biyografileri, sahih hadisler ve düşünürlerin kendi özgün yapıtlarıdır. Bu açıdan çalışmamın özgün bir karakter taşıdığını düşünüyorum. Bu çalışmada birinci defa başta Hz. Muhammed olmak üzere on bir düşünür kendi özgün yapıtları ele alınarak incelenmiştir.
-İslam uygarlığının tarihteki rolü hakkında çok farklı görüşler mevcut. Siz bu bahiste neler düşünüyorsunuz? İslam uygarlığını tarihte nasıl konumlandırabiliriz?
Az evvel de bahsettiğim üzere İslam uygarlığı, insanlık tarihinin en değerli ve en kritik periyodunu oluşturur. Gerçek manada dünyanın bütün kavimleri (Latin Amerika ve Avusturalya dışarıda tutulursa) her açıdan birinci kere bir potada erimiştir. İnsanlığın bütün kültürel kıymetlerinin kaynaşması birinci defa o periyotta gerçekleşmiştir. İslam uygarlığı, muazzam bir yetenekle ki birçok yabancı müellif İslam’ın birleştirici yeteneğini teslim eder, bütün mevcut dinlerin, kültürlerin birikimini sentezlemeyi bilmiş ve bu birikimi bilimsel, siyasi ve felsefi yapıtlara yansıtmıştır. Geçmiş uygarlıklar, bugünden hareketle yahut Batı uygarlığının son iki yüzyılda katettiği uygarlık basamağıyla kıyaslanmamalıdır. İslam uygarlığının tarihi birikimi, o günün şartları içinde, bir bakıma o günün Çin’i, Hindistan’ı, Rusya’sı, Orta Avrupa’sı ve Afrika’sıyla kıyaslanarak değerlendirilmelidir. Bu çalışmada Arap-İslam uygarlığının muvaffakiyetleri ve başarısızlıkları (birçok kaynağa başvurarak) kelam konusu ülkelerin şartlarıyla kıyaslanarak değerlendirilmiştir. İslam uygarlığının tarihteki rolünü açıklamak için tahminen tek bir örneğe başvurmak kâfi olacaktır. Fransız tarihçi Maurice Lombard, Batılı ülkelerin, İslam ordularının fetihleri sayesinde yine uygarlıkla (ekonomi, bilim, kültür ve felsefe) buluştuğunu; İslam’ın ulaşabildiği yerlerin, 13. yüzyıldan itibaren gelişme gösterebildiğini ulaşamadığı bölgelerinse (Orta ve Kuzey Avrupa, Afrika’nın iç kısımları) uygarlık sürecine çok geç bir süreçte katıldıklarını saptamaktadır. Lombard bir öteki yerde şunları söylemektedir: “… [ekonomik ve entelektüel hayatın çekildiği yerde çöküş; canlandığı yerde ise uygarlık yeşerir] ki bu bilhassa İslam dünyasının altın çağı olan 8. yüzyılın ortalarından 11. yüzyılın sonralarına kadarki süreç için geçerlidir. İktisadi ve kültürel gelişmenin motoru, o andan itibaren Müslüman Doğu’dur. Batı ise Roma’nın yıkılışından ve barbarların saldırısından sonra, bu bölgelerden çekilmiş olan iktisadi ve entelektüel hayatın tekrar canlandırılmasını bekleyen çölleşmiş bir coğrafyadır.” Bu saptama büsbütün doğrudur. Bu sorun kitapta etraflıca tartışılmıştır.
“İSLAM’IN KÜLTÜREL VE UYGARLIK BİRİKİMİNE BİR BİLİM İNSANI TİTİZLİĞİYLE YAKLAŞILMALIDIR”
-Türkiye’de hem muhafazakârların hem de sekülerlerin İslam’ı ideolojik saiklerle yanlış anladığını tabir ediyorsunuz. Bu hakikat krizi nasıl aşılabilir? Günümüz İslam fikrine dair neler söylemek istersiniz?
İslam’ın 7.-14. yüzyıllar ortasında oynadığı tarihî rol, az evvel de belirttiğim üzere günümüzün siyasi maksatlarına uygun bir anlayışla kavranamaz yahut bedellendirilemez. İslam’ın bugün siyasi açıdan oynadığı rolle, geçmişte oynadığı tarihi rolü birbirine karıştırmamak lazım. Geçmiş düşünsel mirasa, İslam’ın kültürel ve uygarlık birikimine bir bilim insanı titizliğiyle yaklaşılmalıdır. Bilimsel ölçütler, bilimsel ahlak ve gerçek aşkı elden bırakılınca tarihi hakikat de elde edilemiyor. Onlarca yabancı İslam tarihçisi ve ideoloji uzmanı, İslam uygarlığına ait bilimsel ve tarihi hakikate birincil kaynaklara başvurarak ulaşmışlardır. Bizim yapmamız gereken de budur. Tarihi hakikatlere kendi özgün kaynakları incelenerek ve yeniden bu yapıtların meydana gelmesini sağlayan tarihi süreçler araştırılarak ulaşılabilir. Ne birçok İslami düşünür ve araştırmacının yaptığı üzere, yani aklın süzgecinden geçirilmemiş her bilgiyi Tanrısal hakikatmiş üzere kabul etmeliyiz ne de birçok laik-sol düşünür ve müellifin yaptığı üzere geçmiş olguları bugünün çağdaş şuuru ve gözlüğüyle değerlendirmeliyiz. Bilimsel yaklaşım elden bırakıldığı sürece ne hakikat ortaya çıkarılabilir ne de bu iki bölümün ortak bir paydada buluşması mümkün olabilir. Ne yazık ki kaleme alınan birçok yeni kitap, yıllardır bu iki kısmın ortasına örülmüş bariyeri daha da yükseltmekten diğer bir maksat taşımıyor.
Bu çalışmayla yapmak istediğimiz, önyargılardan oluşan kelam konusu bariyerlerin aşılmasını sağlamaktır. Bakalım okur bu uğraşımızı nasıl kıymetlendirecek.
Günümüzün İslam niyetine gelince; kuşkusuz birçok akım klasik İslami telaffuzun ötesine geçmeyi denemektedir. Fakat bu etraflarda de gerçek manada felsefi bir uğraş kelam konusu değildir; yapılmakta olan iş temel olarak ilahiyattır. Günümüzde artık bilimsel prosedür ve anlayışı temel almadan, yani eleştirel aklın metotlarına başvurmadan felsefi alana giriş yapmak mümkün değildir. Yazılan kelamım ona felsefi yapıtlarsa Allah’ın varlığını ve Kur’an’ın doğruluğunu kanıtlama gayretinden öteye gitmemektedir. Bu ise ilahiyattır.
-İslam tarihini seküler bir gözle incelediğinizde nasıl bir kıssa çıkıyor ortaya? Hz. Muhammed sizce nasıl biriydi? İslam’ı hangi tarihi ve toplumsal şartlar yarattı? Bugünkü Müslümanlar ve birinci Müslümanlar birebir dine mi inanıyorlar?
Kitapta da etraflıca değindiğim üzere Hz. Muhammed, dünyayı değiştiren çok az beşerden biridir. Onun tarihte oynadığı rol, yalnızca Arap Yarım Adası’nda yaşayan Arap kavimlerinin değil, tıpkı vakitte Ortadoğu ve Kuzey Afrika halklarının ve hatta bugün medeniyetin merkezi olarak kabul edilen Avrupalı halkların yazgısını de kökten değiştirmiştir. Bu saptama, kimilerine çok savlı gelebilir ancak şayet yıllarca tekrar edilen birtakım önyargılar bir kenara bırakılır ve bahse bilimsel, yani olgular temelinde, tarihî ve hakikatler ışığında bakılırsa durumun farklı olduğu görülecektir. Hz. Muhammed’in peygamberlik misyonu, siyaset ve devlet adamlığı; bilhassa de Kur’an’ın ayetleri üzerinden Araplara ve Müslümanlara bildirim ettiği dini-toplumsal unsurları, insan aklının varsayım edemeyeceği çapta hem uygarlık hem de niyet tarihini belirlemiştir.
Daha evvel yayımlanan dört ciltte de söz ettiğim üzere, uygarlık tarihini derinden etkilemiş ve insanlık tarihine taraf vermiş birçok büyük düşünür vardır. Ki bunlar, bilimsel buluşlarıyla ve ileri sürdükleri siyasi-felsefi tezleriyle hem maddi hem de zihinsel dünyamızı kökten değişikliğe uğratmışlardır; örneğin Platon ve Marx üzere, Kopernik ve Aristoteles üzere; Einstein ve İsa üzere; Darwin ve Konfüçyüs üzere… Lakin bunlardan hiçbiri, başlattığı hareketin akabinde insanlık tarihini bilimsel, siyasi, felsefi ve kültürel açıdan bu kadar derin etkilememiştir.
İslam’ı yaratan şartlara gelince: O periyotta dünya, şayet Çin’i saymazsak temel olarak Bizans ve İran imparatorlukları ortasında bölüşülmüştü. Daima birbiriyle savaşan bu iki imparatorluk, hem milyonlarca insanın emeğini sömürmekteydi, hem savaşlarda yüz binlerce insanın vefatına yol açmaktaydı hem de bu savaşların yıpratıcı sonuçları nedeniyle uygarlık gelişiminin önünde birer mani haline gelmişlerdi. İslam bu şartlarda, yeni bir uygarlığın bayraktarlığını yaparak onların yarattığı olumsuz şartları aşmıştır. İslam birinci periyotlarda, kölelere, kent fakirlerine, bayanlara, gelecek beklentisi içindeki gençlere ve Mekkeli aristokratların baskısı altındaki küçük tüccarlara umut ışığı olmuştur. Kuşkusuz sonraki süreçte fakir kitleler, hayal kırıklığı yaşayacak ve halifelerce yönetilen devletlerin zalimliklerine isyan edecektir. Lakin İslam’ın harekete geçirdiği toplumsal dinamikler, yüzyıllar boyunca sürecek muazzam bir uygarlığın başlatıcıları ve taşıyıcıları olacaklardır.
Bugünkü İslam’la geçmişteki İslam ortasında teorik açıdan çok fazla bir fark yoktur ancak o günün tarihî zorunluluklarından kaynaklanan uygulamaları, olduğu üzere bugüne taşımak toplumsal bir felakete davetiye çıkarmak olur. Geçmiş ve bugün farkı anlaşılamadığı içindir ki İslam ülkeleri toplumsal, siyasi ve ekonomik açıdan yerlerde sürünmektedir. İslam uygarlığı tarihi bir olgudur ve insanlığa muazzam bir düşünsel miras bırakmıştır ancak o günü bugüne taşımak hem imkânsızdır hem de koyu bir gericiliktir.
-İslam’ın yayılmacı ve ganimete dayalı bir din olması onun temel bir karakteristiği midir?
Sadece İslam’ın değil, Orta çağda ortaya çıkan bütün devletlerin ve bilhassa de din-devletlerinin temel karakteristik özelliği yayılmacılıktır ve iktisadi siyasetleri ganimet ve haraca endekslidir. Alışılmış bunun yanı sıra tarıma ve zanaata dayalı üretimi ve geniş bir alana yayılmış ticareti de düşünmek gerekir. Hıristiyan toplumlar, 17. yüzyıldan itibaren hür rekabetçi kapitalizmi geliştirerek ganimet ve haraç toplayan toplumlardan sömürgeleştirme ve yaygın ticari faaliyette bulunan toplumlara yönelmişlerdir. Müslüman toplumlarsa Batılı sömürgeci devletlerin amacı haline gelerek daima gerilemişlerdir.
“DİN VE İDEOLOJİ İKİ SÜT KARDEŞTİR”
-İslam ile ideoloji birinci sefer ne vakit kesişiyorlar, bunun ne üzere sonuçları oluyor?
İslam ile ideolojinin birinci kere kesişmesi, Arapların birbirinden farklı din ve kültürlere mensup kavimleri ortak bir devlet çatısı altında toplamak ve yönetmek durumunda kalmasıyla başlamıştır. Müslümanlar, Hıristiyan, Yahudi, Mecusi ve başka inançlara mensup halkları yönetmek durumunda kalınca onlara şimdi gelişmekte olan bir din olması nedeniyle kendi dinlerini kabul ettirme zorluğuyla karşılaşmış ve bu temelde bir İslam ilahiyatı oluşturma uğraşına girişmişlerdir. İslam ilahiyatı oluşturma süreci ister istemez Kur’an ayetlerinin farklı yorumlanmasına yol açmıştır. Farklı görüşler, farklı yorumlar ve farklı anlayışlar yeni düşünsel akım ve mezheplerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Allah’ın varlığını, birliğini, cihanın yaratılışını, cennet ve cehennemi, günah ve sevabı, mümkün günahların cezasının ne olacağı konusundaki tartışmalar ister istemez akla başvurmayı gerekmiştir ki bu da sorgulama ve her şeyden kuşku duymaya yol açmıştır.
İslam toplumunda evvel birbirinden farklı fikir akımları ortaya çıkmış, sonra bunları mezhep ve ilahiyat akımları takip etmiştir. 8. yüzyılın ortalarından itibaren de Şam, Urfa, Gundişapur ve Halep’te yerleşik olan kilise ve manastırların kütüphanelerindeki antikçağ düşünür ve filozoflarına ilişkin eserler keşfedilmiştir. Bu eserler birinci sefer Abbasiler periyodunda el-Kindi’nin gayretleriyle çevrilmeye ve özümsenmeye başlamıştır.
Arap-Müslüman düşünürler, birbirinin peşi sıra çevrilen felsefi ve bilimsel yapıtları, süratle özümsemiş ve bunların içeriğinin toplumda yaygınlaşmasını sağlamışlardır. Alışılmış ki bu yapıtların çevrilmesinin ve yaygınlaşmasının temel nedeni mevcut toplumsal gereksinimdir. Yani birbirinden farklı onlarca kavmin yaşadığı coğrafyayı yönetmek zorunda kalan bir imparatorluğun yapacağı birinci iş, geçmiş uygarlıkların düşünsel birikimini (bilimsel, felsefi ve siyasi) incelemek ve bunlara dayanarak kendi özgün muvaffakiyetlerini ortaya koymaktır. Bu gereksinimden doğan felsefi ve bilimsel faaliyet, yüzlerce biliminsanını ve filozofu tesiri altına almıştır.
Farabi başta olmak üzere birçok Müslüman düşünür Meşşailik (Aristotelesçilik) ismi altında felsefi bir akım yaratarak Hıristiyan hükümdarların yüzyıllardır lanetleyerek Avrupa ve Anadolu topraklarından kovdukları ideolojiye yine hayat alanı sunmuşlardır. Bu hal ideoloji tarihinde tayin edici bir gelişmedir. En sonunda İbn Rüşd, “din ve ideoloji iki süt kardeştir” teziyle din ve ideolojiyi bir potada eritmiş ve böylelikle ideolojinin Avrupa niyet hayatında faal olmasını sağlamıştır. İdeoloji, yani Rönesans ve Aydınlanma ideolojisi varlığını direkt İslam düşünürlerinin teşebbüslerine ve tezlerine borçludur. Bu yüzden kitabımda iki değerli tezi kanıtlanmak için efor gösterdim: Birinci tez İslam ideolojisinin, ideoloji tarihinde tayin edici bir rol oynadığını; ikincisi tez ise İslam ideolojisinin, özgün felsefi tezlere sahip olduğunu ve bu tezler sayesinde de önü tıkanmış olan ideolojinin yine tarih sahnesine çıktığını ileri sürmektedir.
-Kitabınızda aşikâr başlı İslam düşünürlerini öne çıkarıyorsunuz. Bu seçkiyi nasıl yaptınız? Bu isimleri İslam kanısı için kıymetli kılan nedir? Kitaptaki doğuş, yükseliş ve çöküş devirlerini neye nazaran belirlediniz?
Kitapta yer alan düşünürler bu çalışmaya İslam uygarlığına ve ideolojiye özgün katkıları nedeniyle alınmışlardır. Kuşkusuz bunların başında Hz. Muhammed gelir. İslam uygarlığının ele alındığı bir kitapta Hz. Muhammed’in incelenmemesi bu çalışmayı zayıf kılardı. Bu yüzden kitap Hz. Muhammed’le başlar, ideolojiyi Arap ve Müslüman toplumların dikkatine sunan el-Kindi ile devam eder. En sonunda çalışma büyük düşünür İbn Haldun’la son bulur. Kuşkusuz bu yapıtta Biruni, İbn Tufeyl, İbn Arabi de olmalıydı lakin sonuçta her seçki öznel olması nedeniyle sonlu ve eksiktir.
İslam coğrafyasında tartışmalı bir isim olan Gazali’ye bu çalışmada bilhassa yer verdik. Bu kitapta hem Gazali’nin ideolojiye yaklaşımını inceledik hem de onun İslam uygarlığının çöküşündeki rolünü tarihî gerçekler yerinde masaya yatırdık. Tıpkı biçimde İbn Rüşd, hem Gazali’ye verdiği karşılık hem de Avrupa’da uzunluk veren felsefi akımları etkilemesi nedeniyle kitapta kıymetli bir yer edindi. İslam niyet tarihinde bir tepe olan İbn Haldun hem uygarlıkların yükseliş ve çöküşüne ait özgün tarih teziyle hem de İslam tarihine ait özgün görüşleri nedeniyle kitapta yer aldı.
Kitap toplam olarak üç kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım İslam uygarlığının doğuşudur ki bu Hz. Muhammed’in hayatıyla başlar ve el-Kindi’nin tarih sahnesine çıkmasına kadar sürer. Bu müddette İslam ilahiyatını ve ideolojisini derinden etkileyen akım (mutezile, İhvan-u Safa) ve mezheplere (Şia, Sünnilik, Batınilik, İsmaililik) de yer veriyoruz. İkinci kısım İslam uygarlığının yükseliş devridir ki bu 8. yüzyılın ortalarından itibaren, bir bakıma Abbasilerle başlar ve Gazali’nin doğuşuna kadar devam eder. Bu periyot büyük filozof (Farabi, İbn Sina, Ömer Hayyam) ve bilimadamlarının tarih sahnesine çıktıkları devirdir. Üçüncü kısımsa İslam uygarlığının çöküş periyodunu oluşturur. Bu süreç temel olarak Toledo’nun (1085), Sicilya’nın (1091) ve Kudüs’ün (1098) kaybedilmesiyle başlar ve İbn Haldun’la son bulur.
-Her şeyden Gazali’yi sorumlu tutmak yaygın bir tavır. Bu suçlamanın bir haklılık hissesi var mı? Yoksa oklar neden Gazali’ye çevriliyor?
Gazali birtakım çevreler tarafından (laik ve sol çevre) âdeta İslam uygarlığının çöküşünden ve ideolojinin İslam coğrafyasından kovulmasından sorumlu tutulmaktadır. Birçok bahiste olduğu üzere bu bahiste da çağdaş hurafeler pek fazla önemsenmektedir. Birincisi İslam uygarlığı, Gazali şimdi doğmadan çöküşe başlamıştı. 11. yüzyılın başlarından itibaren İslam âleminin üç farklı halifesi vardı; yeniden İslam âlemi, birbirinin gözünü oyan 10 farklı devlet ve onlarca beylik tarafından yönetiliyordu. Görüldüğü üzere ortak bir ülkü kalmamıştı; iktisat çöküşteydi, bilimsel faaliyetse sekteye uğramıştı; büyük düşün adamlarını yaratan toplumsal dinamizm durulmuş, bilimsel iklim çoktan yok olmuştu. Kuşkusuz Gazali’nin ideolojiye bakış açısı olumlu değildi ama o hiçbir yerde ideolojiyi bütünüyle lanetlememişti. O ideolojinin ehil insanların uğraş alanı olduğunu, sıradan halkın ideolojiyle ilgilenmesinin imana ait kuşkular doğuracağını söylemiştir. Gazali periyodunun en parlak zihinlerinden biriydi ki o Farabi’nin, İbn Sina’nın ve Yunan filozoflarının felsefi açıklarını yakalayacak kadar zeki bir insandı ve aslında ideolojinin gelişmesini sağlayan değerli sorular ortaya atmıştı. İbn Rüşd ideolojisi, Gazali öğretisinin eleştirisi temelinde yükselebilmişti ki bunun tesirleri 13. yüzyılın başlarından itibaren Avrupa’nın seçkin üniversitelerinde ve aydınlar üzerinde görülecektir.
“AKP HÜKÜMETİNİN İLGİSİ GÖSTERMELİK”
-Son devirde İbn Haldun’a gösterilen ilginin artmasını neye bağlıyorsunuz?
İbn Haldun, İslam uygarlığının en parlak düşünürlerinden biriydi. Uygarlıkların yükseliş ve çöküşüne ait geliştirdiği özgün niyetler en az yüz elli yıldır tarih, ideoloji ve siyaset bilimi üzere çevrelerce tartışılmaktadır. Ülkemize gelince İbn Haldun ne bir düşünür olarak ne de tarih ve toplum tezleri akademik alanda gereğince incelenmiştir. AKP hükümetinin ilgisi ise göstermelik olmakla birlikte üniversite etraflarında kısmi bir ilgiye neden olmuştur. Lakin sol-laik etrafın Mukaddime üzere muazzam bir yapıta gösterdiği ilgi ne yazık ki çok yetersizdir. İbn Haldun hem tezleri hem de oynadığı tarihi rolle sol geleneğin düşünsel mirası sayılır. Ne yazık ki ülkemizde İbn Haldun konusunda şimdi katedilmesi gereken büyük bir ara vardır. Birçok yabancı ülkede İbn Haldun hakkında yapılan araştırmanın yekunu bizdekinin en az yüz katıdır.
-İslam niyet geleneği son analizde bugünkü sıkıntılarımızı çözmek ismine bize ne verebilir?
Çok kıymetli bir sorudur bu. İslam niyet geleneği ne yazık ki sahipsiz kalmıştır. Yunan ideoloji külliyatı, bugün ideoloji tarihinde hâla aktifse bunun temel nedeni İslam düşünürlerinin Aristoteles’i, Platon’u ve başka düşünürleri dünya niyet tarihine taşımış olmalarıdır. İslam fikir geleneği ise ne yazık ki 16. yüzyıldan sonra unutulmaya terk edilmiştir. Bu geleneği devam ettirmesi gereken Müslüman toplumlar ise Batı niyet akımlarının tesiri altında kalarak kendi geleneklerine yabancılaşmışlardır.
Bu alan günümüze kadar temel olarak muhafazakâr çevrelerce önemsenmiş lakin onlar da bu işi bilimsel yönetmelerle yapmadıkları için gösterdikleri gayretleri, bilimsel çevrelerce ciddiye alınmamıştır. Bu işi layıkıyla yapacak olanlar tekrar sol-laik çevrelerdir fakat onların da İslam tarihine yönelik önyargılarından kurtulmaları ve İslami külliyatı özgün yapıtlarından yahut çevirilerinden okumaları gerekmektedir. İslami yazın (felsefe, din ve siyaset) toplumumuzun kültürel geleneklerinden en değerlilerinden birini oluşturur fakat bu alanın analitik usulle, aklı temel alan ve sorgulayıcı bir formülle incelenmesi kuraldır. Kuşkusuz İslami gelenek mevcut toplumsal sıkıntılarımızı çözemez. Bin yıl evvelki toplumsal uygulama ve düzenlemeleri bugüne taşımak hiçbir biçimde mümkün değildir. İslam uygarlığının bir eseri olan bu fikir geleneğinin incelenmesi düşünsel alanda birçok yeni niyetin ve fikrin ortaya çıkmasına yol açacaktır. Avrupa düşün tarihini etraflıca incelemiş bir insan olarak şunu rahatlıkla söyleyebilirim: 8. 9. 10. ve sonraki yüzyıllarda ortaya konan felsefi, siyasi ve bilimsel tezler, Rönesans ve Aydınlanma düşünürlerini muazzam derecede etkilemiştir ki bunun izlerini tek tek saptamak benim açımdan da şaşırtan olmuştur.
Söyleşi: Furkan Karabay