Varlık Vergisi’nin üzerinden 77 yıl geçti. Kanun, İkinci Dünya Savaşı yıllarında artan kamu harcamalarını karşılamak ve piyasadaki düzensizliği ortadan kaldırmak münasebetleriyle kabul edildi. Devrin başbakanı Şükrü Saracoğlu hükümetinin 17 hususta hükmettiği kanun Cumhuriyet tarihinin çok tartışılan uygulamalarından biri oldu. Vergiyle ilgili rastgele bir oran tespit edilmedi, vilayetlerde kurulan Servet Tespit Kurulları fiyatları belirledi. Oluşturulan listelerde ve tarh edilen fiyatlarda uygulamanın gayrimüslim mükellefleri gaye aldığı net bir halde görüldü. 15 gün içinde ödeyemeyenlere, ceza faiziyle birlikte 15 gün daha mühlet verildi. Hacizler başladı, gayrimüslimlerin malları yok kıymetine satıldı. Vergiyi ödeyemeyen ve tamamı gayrimüslim olan 1200 mükellef, Aşkale’ye çalışma kampına gönderildi.
Varlık Vergisi’nin 77’nci yıl dönümünde, Nurten Yalçın Erüs tarafından yayınlanan “Leon Bahar’ı Takdimimdir” adlı kitap Kırmızı Kedi Yayınevi tarafından geçen hafta yayınlandı. Odatv olarak Nurten Yalçın Erüs ile, Leon Bahar üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
İşte o söyleşi:
-Leon Bahar’ı Takdimimdir… Kısaca kitabın çıkış noktasını anlatır mısınız?
Gazetecilik yıllarımda Üzeyir Garih’in bir yakınına ilişkin bir dilekçeyi bana vermesiyle başladı bütün öykü. Çok değerli bir dokümandı. Varlık Vergisi mağduru Leon Bahar’ın yakarışıydı. Tüyleri diken diken eden bir hak arama, adalet davetiydi. Bu tek dilekçe üzerinden çeşitli makaleler yazdıktan sonra, Leon Bahar’ın kızı Tamar Bahar ile tanıştım ve Varlık Vergisi periyodundan kalan çok kapsamlı bir özel arşive erişmiş oldum. Bu mevzuyu biyografik roman halinde kaleme almak için de uzun bir mühlet bekledim.
“KENDİSİNE YARARININ KAT BE KAT ÜSTÜNDE BİR VERGİ GELİYOR”
-Leon Bahar kim pekala?
Yuda Leon Bahar Ankaralı, çok küçük yaşta babasını kaybetmiş, çok kardeşli bir ailenin çocuğu olarak hayata atılıyor. Evvel ağabeyi ile çalışıyor, sonra İstanbul’da bir matbaada çalışıyor, peşinden de yeniden ağabeyi ile tuhafiye işine devam ediyor. Hayatını İstanbul Sultanhamam’da gömlek, pardösü ve çorap toptancılığı yaparak kazanan genç bir müteşebbis. Kendisine yararının kat be kat üstünde bir vergi geliyor, tam 120 bin lira. Bir cumhuriyet altınının 8 lira olduğunu düşünürseniz, 15 bin altında bahsediyoruz. Ödeyemiyor ve yaklaşık iki ay içinde sürgüne Aşkale’ye gidiyor.
“ADETA MAHPUS HAYATI YAŞIYORLAR”
-Kitapta mektuplar var. Ne anlatıyor Leon mektuplarında?
İki cins doküman var Leon’dan kalanlarda. Karısı Jenny’ye yazdıkları ile hak arama gayretine husus olan dilekçeler. Kamp ortamı hakkında çok net bilgileri alıyoruz bu mektuplar aracılığıyla. Birinci aylar çok güç geçiyor. Sonrasında büyük bir atalet içinde, adeta mahpus hayatı yaşıyorlar. Fakat bu mahpus hayatını dört duvar ortası bir mahpus olarak görmüyoruz; adeta hudutlu bir serbestiyle alıkonuyorlar. Kiraya çıkmalarına dahi müsaade veriliyor. Meskenlerinden, işlerinden edilmiş yüzlerce mükellef var Aşkale’de. Ödeyemeyecekleri bir fiyat nedeniyle adeta vatan haini ilan edilmiş yüzlerce adam. Onuru kırılmış yüzlerce insan, kendini bu memleketin kesimi bilen fakat devletin hayır bizden değilsin dediği yüzlerce erkek. Trajik bir hadise.
-Neden Şair Edip Dürüst Tüccar?
Çünkü bütün tutkusu yazmak… Aslında tüccar olmak falan da istemiyor. Zati kazandığını da harcıyor, para tutmayı seven biri değil, tutamıyor da. Ne kazanmışsa kendine, kitaplara, ailesine harcayan bir adam. Okumaya yazmaya çok meraklı. Tüccarlıkta aradığını bulamıyor. Evvel Yirmi Kura Askerlik, sonra Varlık sürgünü… Geriye kalan vakitler da kazandıklarının hesabını vermek, dürüstlüğünü ispatlamakla geçen yıllar… Onun hem bu gayretine hem de edebi dünyaya olan merakını en âlâ teşhis eden kişi Himayak. Himayak onun Aşkale’den tanış olduğu, dost olduğu sürgün arkadaşı. Ermeni bir tüccar. Leon, Aşkale’den döndükten sonra çok yaşamıyor. 44 yaşında bu hayata veda ediyor. Akabinde mezar taşına Himayak bir kitabe yazıyor. İşte bu kitabede Şair Edip Dürüst Tüccar yazıyor. Kitabın ismi ve kurgusunun ilham kaynağı da bu dizeler oldu.
“TOPLAM TAHSİLAT 314 MİLYON”
-Varlık Vergisi’nde ne hedeflendi ne elde edildi?
Toplam tahakkuk edilen vergi ölçüsü 424 milyon TL’nin üzerinde. Bunun 302 milyonu gayrimüslim ve ecnebilere tahakkuk edilmiş. Toplam tahsilat 314 milyon TL düzeyinde. Bunun yüzde 63’ünü de gayrimüslim ve ecnebiler ödemiş. Toplam nüfusun yaklaşık yüzde 1.7’sini oluşturanlar Varlık Vergisi’nin yüzde 63.5’ini ödemiş. Devlet bütçesinin yüzde 75-80 oranında bu vergiyle karşılandığını söyleyebiliriz. Vergi tamam lakin vergi adaleti, adalet duygusu yerle bir oldu.
-Yazar Notu’nda adalet vurgusu yapıyorsunuz.
Bu kitapta çok fazla his var. Zira insan var. Bağlantılar var. Devletle vatandaş ortasındaki ilgi, toplumla birey ortasındaki bağ, karı ile koca ortasındaki münasebet, ebeveyn evlat ilgisi, dostluk ilişkisi… Bu bağlantıların selametini belirleyen çok faktör var lakin bana kalırsa adalet ve vicdan iki temel öğe. Adalet bu toprakların geçmişten bugüne rayına oturamamış konusu. Bunu görmek acı. Dünü okurken, bugün yaşananların da dünden eksik yanının olmadığını görmek çok acı. O devir ırk ve din üzerinden yapılmış artık fikirler üzerinden yapılıyor adaletsizlik. “Adalet bir devletin en büyük ve en tükenmez hazinesidir,” diyor Konfüçyüs. Bir toplumda adalete inanç tek bir bireyde dahi eksilse büyük ritim bozulur; devlet denilen aygıt gücünden kudretinden kaybeder ve toplumda telafisi sıkıntı hasarlar oluşur. Tahminen de bugün o hasarları hala tamir edemediğimiz için bu haldeyiz. Vicdana gelince Victor Hugo’nun kelamıyla, vicdan insanın içindeki Allahtır. Ne kadar kulak veriyoruz sanki içimize? Tüm ilgilerimiz için bunu sorgulamanın vakti geldi de geçiyor.
“KİTAP BİZE BİR UMUDU HATIRLATIYOR”
-Leon Bahar, yaşadıkları karşısında nasıl bir tutum sergiliyor? Küsüyor mu, isyan mı ediyor, pes mi ediyor?
Mücadele ediyor. Devletinin bir gün onu dinleyip, yanlıştan döneceği inancını uzun bir mühlet koruma ediyor. Küsmüyor ancak çok kırılıyor. Bu topraklara aşık. Sürgünde çok hoş dostluklar kuruyor. Leon bugün Ulus’taki mezarlıkta yaşıyor. Aşkale sonrası çok da yaşamıyor aslında. Mezar taşındaki kitabeyi sürgünde tanıdığı Ermeni tüccar Himayak yazıyor ve kitabenin son dizesinde mezarlık ziyaretçilerinden Leon için dua istiyor. İstediği duanın ismi Fatiha. Bir Ermeni, bir Yahudi için kitabe yazıyor ve gelen geçenden Fatiha istiyor… Aslında kitap bize bir umudu hatırlatıyor. Bu topraklar, yapılan yanlışlara, yapılagelmekte olan yanılgılara karşın bağrında çok fazla dostluk, çok fazla umut barındırıyor. Ve okuyan yazan beşerler olarak bizlerin gerçeği bağırmadan anlatma sorumluluğumuz var. Daha çok bağırıp, safları keskinleştirdiğimizde tıpkı fasit dairenin içinde tekrar birebir yerde debelenip duruyoruz. Varlık Vergisi kara bir lekedir. Bunun aması da yoktur. Bunu anlayan var anlamayan var. Anlamak istemeyene ulaşmanın yolu yok tahminen lakin bir dinleyelim demeye hazır olana ulaşmanın bir lisanını, bir yolunu bulmak için gayret harcamak aydın sorumluluğudur. Bana nazaran Leon gerçek bir aydın. Zira en güç kaidelerde dahi yılgınlığa kapılmadan bu lisanı tutturmaya, kederini anlatmaya efor harcıyor. Uğraştan vazgeçmiyor. İnancını kaybetmiyor.
Söyleşi: Furkan Karabay