Kadıköy ile ilgili yayımları ve programlarıyla bilinen mimar Arif Atılgan, Haydarpaşa’daki dehliz ve sığınakları yazdı. Kadıköy mimarisi hakkında uzman isimlerden olan Atılgan, kendi blogunda kaleme aldığı yazısında Haydarpaşa’da bulunan dehlizlerin uzunluğunun 400 metreye kadar çıktığını belirtti.
Atılgan tıpkı vakitte bölgede bulunan belirli sığınakların İkinci Dünya Savaşı periyodunda bombalama tehdidine karşı yapılmış olma ihtimalinin de altını çizdi.
Atılgan’ın “Haydarpaşa’daki dehlizler ve sığınaklar” başlıklı yazısı şu halde:
“Haydarpaşa’daki demiryolu alanının Üsküdar tarafında iki dehliz girişi bulunmaktadır. Bunlar Kadıköy’ü Üsküdar’a bağlayan demir köprünün iki yanındadır. Deniz tarafındaki kapı eski GATA hastanesinin (şimdiki Sultan Abdülhamid Han Eğitim ve Araştırma Hastanesi) bahçesinin hizasında, kara tarafındaki kapı eski Darüleytam Binasının (şimdiki Kadıköy Toplum Sıhhat Müdürlüğü) hizasındadır.
Deniz tarafındaki kapıdan içeri girildiğinde, birkaç metre sonra yol çatal yapar. Çatalın solundan düz 85m gidilir. O noktadan sağa devam eder.. Çatalın sağından ise 100m gidilir. Soldan gelen evvelki yolla kesişilir. Kesişilen noktadan üste kuyu üzere delikten gemici merdiveniyle çıkılır. Bu çıkış günümüzde köreltilmiştir. Yol sağa devam eder. Öteki kapıdan gelen tünelin üst çıktığı deliğin altında onunla birleşir.
Kara tarafındaki kapıdan girildiğinde, 90m düz gidilir. Soldan gelen yolla kesişilir. Kesişilen noktadan üste kuyu üzere delikten gemici merdiveniyle çıkılır. Bu kot toprak üstüne denk gelmez. İki yanda küçük cep odacıkları bulunan koridorla 8-10m daha devam edilir. Gelinen noktadan tekrar gemici merdiveniyle Tıbbiye Caddesiyle Behiç Beyefendi Sokağının köşesindeki askeri alanın bahçesine çıkılır.
Dehlizlerin uzunluğu, öbür ufak tefek tünellerle 400 metreye yakındır. Eni 2.10m, yüksekliği 2.40m civarındadır. İki yanda 1.5m düz çıkan taş duvarlar vardır. Daha üstü beton gereçle tonoz formundadır. Gemici merdiveniyle üst kota çıkan delikler yaklaşık 1.5m çapında olup, kuyu usulü örme taş materyalle yapılmıştır. Tünellerde aydınlanma için elektrik tesisatı bulunur
Kara tarafındaki kapının üzerinde TCDD 1-A 1941 yazısı okunmaktadır. Buradan TCDD’ye ilişkin olduğu, 1 Aralık 1941 tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Yani 2. Dünya Savaşı ortaları.. Haydarpaşa’nın bombalanması tehlikesine karşı bu sığınakların yapıldığı düşünülebilinir. Hem üst kottaki askerlerin hem de alt kottaki demiryolcuların korunması için.
Günümüzde Tıbbiye Caddesiyle Behiç Beyefendi sokağının köşesindeki askeri alan parmaklıklı duvarla korunuyor. Münasebetiyle dehlizin yeryüzüne çıkan deliğine ulaşılamıyor. Lakin yerde demir kapak görünüyor.
1960’lı yılların başlarında bu alan açıktı. Vakit zaman kullandığımız bir top alanı vardı. Sığınağa inen delik ortalıktaydı. Demir kapağı, 1m yükseklikte 1m/1m ebadında dışı sıvalı bir duvarın üzerindeydi. Kapak kilitsiz olduğu için açılıp içine girilebiliyordu. Bizler de oyun olarak buradan aşağı inerdik. Gemici merdiveniyle indiğimiz noktadan biraz yürünürdü. Anımsadığım kadarıyla iki yandaki odacıkları geçince tekrar aşağıya, tekrar gemici merdiveniyle inilirdi. İnilen kottan sağ tarafa yol yoktu. Demek o yol kapatılmıştı. Düz yüründüğünde demiryolu kotuna açılan kara tarafındaki demir parmaklıklı kapı görünürdü. O yıllar lambaların çalıştığını, istendiğinde düğmelerinden açılabildiğini anımsıyorum.
Deniz tarafındaki kapı, 2019 yılının son günlerinde ortaya çıktı. Alanda arkeolojik hafriyat yapılması için buradaki binalar ortadan kaldırıldığında.. İki kapıdan da girilerek dehlizin tamamı ortaya çıkarıldı.
Ancak askeri alandan inilip başka inişe kadar ki aralığın şimdi vazifeliler tarafından keşfedilmediğini sanıyorum. Çünkü planda o uzaklık ince çizilmiş. Oraya da girilirse üstte yazdığım, çocukluğumdan anımsadığım cepler de görülecek ve o aralık plana daha kalın işlenecektir.
Alanın İbrahimağa tarafında dehliz diye bilinen bir kapı daha vardır. Burası dehliz değildir. Bir araba alacak büyüklükte, muhtemelen depo vs.dir.
İstanbul çok fazla özelliği olan bir kenttir. Özelliklerinden biri dehlizleridir. Onların, Avrupa yakasında oldukları bilinir. Ben, ‘Anadolu yakasında da varlar’ diyorum.”