Emekli Tümamiral Cem Gürdeniz, Aydınlık’taki bugünkü köşesinde, “Tarihi değiştiren mektup 100 yaşında” başlıklı dikkat çeken bir yazı kaleme aldı.
Atatürk’ün, SSCB başkanı Lenin’e TBMM’nin açılışından 3 gün sonra, 26 Nisan 1920 yılında gönderdiği mektubu ele alan Gürdeniz, bu mektupla birlikte SSCB ile Türkiye’nin emperyalizm ile eş vakitli uğraş eden iki ülke ortasındaki birinci resmi bağın başlamış olduğunu aktardı.
Cem Gürdeniz, Atatürk’ün Lenin’e gönderdiği mektupla birebir gün ABD’nin Ermenistan’a verdiği takviyesi de hatırlatırken, “23 Nisan 1920 yani TBMM’nin ve ulusal iradenin dünyaya ilan edildiği gün, ABD Ermenistan hükümetini resmen tanıdığını ilan etmişti” dedi.
Cem Gürdeniz ayrıyeten, “Atlantik sistemin ve Washington Konsensüsünün derinden çatırdadığı, Asya yüzyılının başladığı, Kovid-19 sonrası yeni global sistemin oluşmaya başladığı günümüzde, tam tamına 100 yıl evvel bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin imkânsız üzere görünen kurtuluş ve kuruluşunu mümkün kılacak süreci başlatacak bir mektubun yazıldığı yakıcı ve öldürücü şartları düşünürsek, bugün umutlu ve ümitli olmak için pek çok nedenimiz vardır” diye belirtti.
Gürdeniz, “23 Nisan 1920 şartlarında sorulsa, mecliste yalnızca bir kişi bugünleri hayal edebilirdi. Yaşayan jenerasyonlar 100 yıl öncesinden ders almalı, Atatürk’ün bağımsız Türkiye’yi kurarken verdiği çabayı hatırlamalıdır” diye de ekledi.
Emekli Tümamiral Cem Gürdeniz’in yazısı şu formda:
“Tarihimizde devlet bahtını etkileyecek o denli mektuplar vardır ki, yeni rotalar belirlemiş, yeni fırsatlar çıkarmış hülasa bugünümüzü şekillendirmiştir. Bunların içinde elbet en kıymetlisi Mustafa Kemal (Atatürk)’ün Rusya önderi Lenin’e yazdığı 26 Nisan 1920 mektubudur. Büyük Millet Meclisinin açılışından 3 gün sonra Meclis Lideri sıfatı ile Mustafa Kemal, TBMM’nin Moskova Hükümetine Birinci Teklifnamesi mektubunu imzalar. Bu doküman ulusal iradenin resmi birinci dış siyaset teşebbüsü, tıpkı vakitte Meclisin birinci görüştüğü bahislerden biridir. Ulusal hükümet (İcra Vekilleri Heyeti) 4 Mayıs 1920’de kurulur. 5 Mayıs’taki birinci toplantısının birinci gündem hususu Rusya ile bağlar bahsidir. 26 Nisan mektubu emperyalizme karşı girişilecek ortak uğraştan bahisle Rusya’dan 5 milyon altın, silah, cephane ve materyal talep eder. Mektuba yanıt, 3 Haziran 1920’de Dış Alakalar Komiseri Georgiy Çiçerin imzasıyla gelir. Böylelikle emperyalizm ile eş vakitli gayret eden iki ülke ortasında birinci resmi bağlantı başlamış olur.
MEKTUP VE ANADOLU’NUN BEKA SORUNU
Mektubun Meclisin açılışından 3 gün sonra çok büyük bir öncelikle gönderilmesi ve bakanlar konseyinin (icra vekilleri heyeti) kurulduktan bir gün sonra Rusya ilgileri gündemiyle toplanmasının pek çok nedeni vardır. Lakin en büyük neden ‘Beka’dır. Hayatta kalma gereğidir. Tıpkı sorun, Rusya için de geçerlidir. Çünkü iç savaş ve işgal altındadırlar. Her iki devletin birbirine muhtaçlığı vardır. Emperyalizm Ankara’yı hem batıdan hem doğudan sıkıştırmaktadır. Anadolu topraklarında emperyalist devletlere ilişkin 100 bin üzerinde bir işgal ordusu mevcuttur. Her coğrafik dalda istila ve zulüm başlamıştır. Bu güçlerin yanında Damat Ferit’in Kuvayı İnzibatiyesi, millicilere karşı isyanlar ile Ermeni, Rum çeteciler Ankara’yı sıkıştırmaktadır. Meclis’in toplanması bile sonradan Mustafa Kemal’e isyan ve ihanet eden Çerkez Ethem üzere sistemsiz çete gücünün taktik başarısı sayesinde mümkün olabilmiştir. Doğuda ise Kafkas Seddi vardır. Durum ümitsizdir. Batıda savaşmak için, doğuya sırtını yaslamak isteyen Mustafa Kemal, Kafkas Seddini yıkmalıdır. Doğu sonları halledilmelidir. Kumandanlara çektiği 5 Şubat 1920 tarihli telgrafında, “Kafkas Seddi’ni Türkiye’nin kati mahvı projesi sayıp bu seddi İtilaf Devletleri’ne yaptırmamak için en son vasıtalara müracaat etmek ve bu uğurda her türlü tehlikeleri göze almak mecburiyetindeyiz” demişti.
ERMENİSTAN’A ABD DESTEĞİ
1920 yılının Nisan ayında emperyalizm zalimce ilerliyordu. Büyük Ermenistan için düğmeye çoktan basılmıştı. 23 Nisan 1920 yani TBMM’nin ve ulusal iradenin dünyaya ilan edildiği gün, ABD Ermenistan hükümetini resmen tanıdığını ilan etmişti. Halbuki Ermenistan, Taşnak Partisinin iktidarında 28 Mayıs 1918’de kurulmuştu. Fakat ABD bilhassa bugünü seçmişti. Mustafa Kemal’in Lenin’e mektup gönderdiği 26 Nisan 1920 tarihinde de San Remo/İtalya’da toplanan Müttefik Güçler Yüksek Kurulu ABD Lideri Woodrow Wilson’a Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis’i içine alan ve denize çıkan Ermenistan hudutlarını çizme sürecinin hakemliğini yapma vazifesini teklif etmişti. ABD Lideri, bu misyonu 17 Mayıs 1920’de kabul etti. Birinci Dünya Savaşı sonrası yorgun ve zayıflamış Avrupa emperyalizmi, Ermenileri muhafaza ve kollama vazifesini ABD’ye vermişti. Wilson, 24 Kasım 1920’de bu misyonu yerine getirdi. Osmanlı hanedanının imzaladığı Sevr Mutabakatının kararları en büyük gerekçesiydi.
TOPLANTI TALİMATININ DETAYLARI
Mustafa Kemal strateji dehası idi. Şimdi 4 yıl evvel Birinci Dünya Savaşında Muş ve Bitlis’in geri alınmasında Çar Ordularına karşı savaşan Mustafa Kemal, bu sefer ihtilal sonrası Bolşevik Rusya’dan takviye talep ediyordu. Sonuçta mektuptan 15 gün sonra 11 Mayıs’ta Dışişleri Vekili Bekir Sami Beyefendi başkanlığındaki heyet, Moskova’ya hareket etti. Lakin 19 Temmuz 1920 tarihinde varabildiler. Yanlarında 8 Mayıs 1336 (1920) tarihli 7 unsurluk bir Toplantı Talimatı vardı. Bu saklı talimatın iki nüsha yazıldığını ve bir nüshasının Doğu Cephesi Kumandanı (Eski ismiyle 15. Kolordu) Kazım Karabekir Paşa’da kaldığını 1960 yılında yayınlanan İstiklal Harbimiz isimli hatıratından (Türkiye Yayınevi, Sayfa 769) öğreniyoruz. Talimatın lafzı ve ruhu, o devir Türk-Rus bağlarının omurgasını çatan Mustafa Kemal, Kazım (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy) Paşalar ile Dışişleri Vekili Bekir Sami ve İktisat Vekili Yusuf Kemal’in gelecek günlerde Türkiye’nin bahtını belirleyecek bağa bakışının teorisini vermektedir. 7 husus içinden üç unsur dikkat caziptir. İkinci husus: “Türkiye’nin isteği, ulusal hudutları içinde iç ve dış tam bağımsızlık içinde yaşamak ve bu temel isteğin sağlanması kuralıyla Rusya ile baht ve gelecek birliğini (Tevhid-i Mukadderat ve İstikbal) kurmaktır.” Dördüncü Unsur: “Boğazlardan yararlanma tüm Karadeniz ülkelerine hür olacaktır. Bunu sağlamak için İstanbul Boğazına tahkimat yapılmamak, İstanbul’a Rus Donanmasının gelmesinin bizim takdir ve isteğimize bağlı olmak üzere Çanakkale Boğazı tahkimatını Ruslarla birlikte savunmamızdır. Bu şartlardan daha fazlası Rusların Çanakkale tahkimatını bağımsız ellerinde bulundurmaları ya da İstanbul’a istedikleri vakit donanma göndermeleridir ki her iki durum da İstanbul’un elimizde bulundurulması kuralını bozar. Ruslara boğazların tam serbestiyetini mutabakat ile sağlamak ya da boğazların savunma ve kontrolünü Karadeniz sahildarlarının ortak sorunu olarak kabul ettirmek güzel bir tahlil yoludur.”
Altıncı Husus: “Dışarıdan yapılacak yardım: Para, savaş araçları, makineler, gerekirse askeri birlikler (indelhace kıtaat-ı askeriye)”
KARABEKİR’İN YAKLAŞIMI
Karabekir hatıratında talimatın ikinci unsurunu eleştiriyor. “Burada en göze çarpan ikinci husustaki Rusya ile mukadderat ve gelecek birliği mevzusudur. Eksikliği aranan unsur de doğu sonlarımızın durumudur. Yazgı birliği problemi pek kapsamlı ve karmaşıktır. Heyette bulunan iki vekilin de başı karışıktır. Bana şunu sordular: Her neye mahal olursa olsun batı devletleri ile mi mutabakatlı? yoksa Bolşeviklerle mi birleşmeli? Yani açıkçası batı devletlerinin yönetimine mi girmeli? Yoksa Bolşevik olup Sovyet hükümeti ile mi birleşmeli? Bu da Rusların yönetimine girmek demektir. Kendilerine ne o ne de öteki dedim. Problemin iki değil, üçüncü yolu vardır. Her iki biçim de bağımsızlığımızı kaybetmek, yani ölmektir. Vefatın hançerle mi? Tabanca ile mi tercih olunmalıdır diye münakaşası faydasızdır… Ruslarla yapılacak şey, madem ki ikimizin de düşmanı müşterektir şu hâlde doğal dostuz ve müttefikiz. Ortamızda hudutlarımızı ve yapabileceğimiz işleri tespit edelim maddi manevi mütekabil yardımları taahhüt altına alarak, aslında başka ayrı başladığımız işlerimizi yürütelim. Bizim gereksinimimiz para, savaş gereç ve araçlarıdır. Yapabileceğimiz ise dindaşlarımızın üzerine etki ve Ermeni pürüzünü kaldırmaktır.”
ZORLUKLARIN DAYATMASI
Diğer yandan 4. ve 6. Hususlar ulusal güçlerin kurtuluş savaşını devam ettirebilmek için ne kadar sıkıntı durumda olduklarının göstergesidir. Çanakkale’nin tahkimatının gerekirse birlikte yapılmasının düşünülmesi donanma yokluğunun ve 1,5 yıl evvel biten Birinci Dünya Savaşında yaşananların kurucularımız üzerinde yarattığı psikolojinin bir sonucudur. (Mondros’tan 3 gün sonra 3 Kasım 1918’den itibaren boğazdaki mayınların taranması, tüm bataryaların imhası başlamıştır.)
SAĞLAM TEMELLER
Birinci ve 1921 Ocak ayındaki ikinci görüşmeden sonra artık sağlam temeller atılmıştır. Her iki taraf da aklın, karşılıklı hürmet ve faziletin gereği bir nevi Karabekir’in üçüncü yoluna sadık kalır. Rusya, Türkiye’de Bolşevizm hareketlerini desteklemez. Türkiye, Sakarya’nın doğusuna çekilecek kadar güç durumda kalsa da emperyalizmle çabadan ödün vermez. Dişi ile tırnağı ile savaşır. 16 Mart 1921’de Moskova’da Türk-Sovyet Antlaşması imzalanır. 16 Mart tarihi özellikle seçilmiştir. Şehzadebaşı Katliamı ve İstanbul işgalinin yıldönümüdür.
ÇOK EVVELCE BAŞLATILAN YARDIMLAR
Diğer yandan mutabakatın imzalanmasından 9 ay öncesinde Rusya, ulusal güçlere birinci deniz sevkiyatını başlatır. Bu bile iki devrimci başkanın birbirine olan inancının bir işaretiydi. Rusya’dan 300 bin tona yakın silah ve cephane taşıyan sevkiyatlar büyük taarruza kadar devam etti. “Gözüm Sakarya’da Kulağım İnebolu’da” diyen Mustafa Kemal’in süvarileri, 9 Eylül 1922 sabahı İzmir’e girdi. Savaş bitmişti. Mustafa Kemal büyük zaferden emin olarak 8 ay evvel, 4 Ocak 1922’de Lenin’e son mektubunu müellif. Şöyle der: “Türkler ve Rusların, tarihi, asırlarca süren kanlı savaşların gürültüsüyle doldurduktan sonra, bu kadar çabuk ve bu kadar bütünsel bir formda uzlaşmaları, öteki milletleri şaşkınlığa uğratmıştır. Bu manada da Türkiye, Rusya’ya, özellikle son birkaç ayın Rusya’sına Batı Avrupa’ya olduğundan çok daha yakındır… Türkiye, Sovyet Rusya’ya karşı takip ettiği siyasetten geri adım atmayacaktır ve bu bahse dair yayılmış bütün söylentiler asla yanlıştır… Tekrar birebir biçimde sizi temin ederim ki, Sovyet Rusya’ya karşı direkt yahut dolaylı olarak asla hiçbir mutabakata ve ittifaka dâhil olmayacağız.”
GÜNÜMÜZE DERSLER
Atlantik sistemin ve Washington Konsensüsünün derinden çatırdadığı, Asya yüzyılının başladığı, Kovid-19 sonrası yeni global sistemin oluşmaya başladığı günümüzde, tam tamına 100 yıl evvel bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin imkânsız üzere görünen kurtuluş ve kuruluşunu mümkün kılacak süreci başlatacak bir mektubun yazıldığı yakıcı ve öldürücü şartları düşünürsek, bugün umutlu ve ümitli olmak için pek çok nedenimiz vardır. Devletlerin ebedi düşman yahut dostları yoktur.
Osmanlı İmparatorluğu’nun 16 sefer, Mustafa Kemal Atatürk’ün ise 1916 Mart’ında savaştığı Ruslarla, cumhuriyetin kuruluşunun yolunun taşlarının döşeneceğini kim düşünebilirdi? Demek ki tarihin yaratıcılığı insanın önünde. 23 Nisan 1920 şartlarında sorulsa, mecliste yalnızca bir kişi bugünleri hayal edebilirdi. Yaşayan jenerasyonlar 100 yıl öncesinden ders almalı, Atatürk’ün bağımsız Türkiye’yi kurarken verdiği çabayı hatırlamalıdır. Onun stratejik zekâsı ve jeopolitik aklının eseri olan Moskova ile pragmatik işbirliğinin en sonunda kendine has ulus-devlet modeline hayat verdiği gerçeği geleceğimize rehberlik etmelidir.”