Yerel idare uzmanı, Dr. Ali Mert Taşcıer’in “Neoliberalizm, Mahallileşme ve Türkiye” isimli çalışması Tekin Yayınevi’nden çıktı.
Ali Mert Taşcıer, “Neoliberalizm, Mahallileşme ve Türkiye” ile neoliberalizmin Türkiye’de ekonomik ve yönetimsel açıdan nasıl geliştiğini anlattı.
Taşcıer, neoliberalizmin yerelleşmeyi değil merkezileşmeyi pekiştirdiğini ve “yerelde merkezileşme” denilen özel bir durumun ortaya çıktığını lisana getirdi.
Kitabın “Darbe Sonrası Neoliberal Uygulamalar” başlıklı kısmında ise, 1980 darbesi sonrasında oluşturulan hükümette Turgut Özal’a İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcılığı vazifesi verilmesiyle, Türkiye’de neoliberalizmin inşasının başladığı söz edildi.
Taşcıer, Türkiye’de neoliberalizmi savunan siyasi idare, refah yaratacak piyasa güçlerinin önünün açılmasını emel olarak belirlediğini tabir etti ve bu süreçteki gelişmeleri sıraladı.
İşte “Darbe Sonrası Neoliberal Uygulamalar” başlıklı o kısım:
“1980 darbesiyle yasama organının ve siyasi partilerin kapatılmasını parti başkanlarının tutuklanmasını, sendikaların ve örgütlü yapıların baskı altına alınmasını, azapları ve idamları, kamuoyunun hafızasına kazınacak ve duruşmaları spor salonlarında yapılacak kadar büyük davaları, üniversitelerden basın-yayın organlarına, yazar-çizerlerden aydınlara kadar pek çok kesitin baskı altına alınmasını, darbe sonrası oluşturulan hükümette Turgut Özal’a İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcılığı vazifesi verilmesini neoliberal siyasetlerin Türkiye’ye hakim kılınması sürecinden farklı düşünmek olanaksızdır.
Yaşanan süreci neoliberalizmin inşası olarak isimlendirmekte tereddüt etmeye gerek yoktur. Piyasayı kurmak ve geliştirmek ismine yapılan yasal, kurumsal ve kültürel müdahalelerin bu periyotta artması bunun esas göstergelerindendir. Gelişmiş ülkelerdekine emsal taktik ve teknikler (girişim ve rekabet kültürünü yayma, özelleştirme, özerkleştirme) bu periyotta gündeme gelmiş, piyasanın ve piyasa toplumunun altyapısının derinleştirilmesi için gerekli teşebbüsler yapılmıştır. Türkiye’de neoliberalizmi savunan siyasi idare, refah yaratacak piyasa güçlerinin önünün açılmasını emel olarak belirlemişti. Özkazanç (2005: 638), bu periyotta üç temel anlamda ‘ekonomik yönetim’ fikrinin yaşama geçirilmeye bağlaşıldığını söyler ve bunları sıralar: ‘İlkin, siyasi idare, iktisadın doğal işleyiş prensiplerine saygılı ve uygun olmalıdır. İkinci olarak, siyasi idare piyasanın alanını genişletmek için gerekli yasal-kurumsal-kültürel müdahaleleri yapmalıdır. Nihayet siyasi idarenin kendisinin de iktisadın prensiplerine uygun olarak yani verimlilik temelin tekrar düzenlenmesi gerekir.’
Süreçteki gelişmeleri şu biçimde özetleyebiliriz (Boratav, 2005: 150-152, Kazgan, 2013: 110-121, Çavdar, 2004: 263-165, Yeldan, 2013: 38-48):
a) Emek aleyhine siyasetlerin çalışanlar haricinde, memur maaşlarında, emekli ikramiyelerinde, kıdem tazminatlarında ve tarıma dönük desteklemelerde de ortaya çıkmasıyla yaşanan gerçek ve nispî olarak gerileme, KİT artırımları, vergi yükünde ve tahsilatında ölçülü düzenlemelerle bütçe harcamalarında küçük tasarruflarla birleşince 1981*83 ortasında kamu kesiti istikrarlarının evvelki periyoda nazaran düzelmesi sonucunu doğurmuştur.”
“FAİZE HÜCUM”
“b) Bu ortada finansal sistemde özgürleşme ise vadeli mevduat ve kredi faizlerinin özgür bırakılmasıyla başlamış, bu serbestleşme ‘faize hücum’ niteliğinde bankerler özelinde somutlanmıştır. 1982 yılında banker sisteminin çökmesi ve kamuoyunu sarsan bu çöküş, liberal iktisat siyasetlerinin Türkiye’deki birinci büyük fiyaskosu olarak yorumlanmış ve Özal bakanlıktan istifa etmiştir.
c) Dış ticaret siyaseti ise bu periyoda ekseriyetle ismini veren ağır bir devlet takviyesiyle ‘dışa açılma’ temelinde ele alınmış, teşvikler ihracata dönük olarak değerlendirilmiştir. Askerî idare eliyle uygulanan istikrar programının birinci önceliği, Türkiye’nin süratle ihracatını artıracak tedbirlerin yaşama geçirilmesi ve tertipli dış borç ödeyebilir biçimde, dış finans piyasalarına inanç verir duruma getirilmesiydi. Bunun birinci adımda olumlu bir tablo sergilediği söylenebilir. 1938-39’da %40 oranındaki ihracatın ithalatı karşılama oranı bu süreçte yüzde 60’a gelmiştir. Türkiye’nin dış borçlarının vade yapısı kıymetli ölçüde iyileşse de 1980’de 14,2 milyar dolarlık toplam dış borç stoku 1983 sonunda 17 milyar dolara yükselmiştir.
d) IMF’nin 1970’lerden sonra, döviz darboğazı yaşayan gelişmekte olan ülkelere önerdiği sistem, ihracata dönük endüstrileşme modeli olmuştur. Türkiye’de tıpkı uygulama 1978-1979 yıllarında yapılmıştır. Türkiye’de 1980’den sonra yatırım maliyetini düşürücü teşviklerden çok, eserlerin fiyatlarını milletlerarası fiyatlara indirmeye yönelik düzenlemeler (sübvansiyonlar, emekçi fiyatları gibi) ön plana çıkarılmıştır. Öteki bir tabirle yatırıma yönelik gelişme sağlanamamıştır. Sonuçta ihracat artışı endüstrileşmeyi ve yeni yatırımları beraberinde getirmemiştir (Yentürk, 2005:59-62).”
“BASKI VE RAFA KALDIRILAN ÖZGÜRLÜKLER EN TEMEL HUKUK HUKUK METNİYLE MEŞRULAŞTIRILMIŞTIR”
“e) Sürecin bir öbür değerli ayağı da darbe mantığının yasal yere oturtulmasını sağlayan 1982 Anayasası’nın kabulü olmuştu. Baskı ve rafa kaldırılan özgürlükler en temel hukuk metniyle yasallaştırılmıştır. 1984 yılında IMF kontrolünün ve resmî kaynaklardan verilen kredilerin sona ermesi yani dış finans piyasalarından borçlanmanın özgürlük kazanması Kasım 1983 seçimleriyle askerî idarenin yerini sivil sisteme bırakmasının çabucak akabinde gelmişti.
f) 1984, özgürleşmenin boyut değiştirmesi ve ivme kazanması olarak işaretlenebilir. Mal, hizmet, sermaye para ve döviz piyasalarında özgürleşme sürecinin hızlanması, 1980’lerin sonunda ithalatın özgürleşme oranının yüzde 94’e ulaşmasıyla tepe yapmıştır. İthalat özgürleşirken, hayali ihracata, rüşvete, siyaset ve bürokraside önemli bir yozlaşmaya taban hazırlayan ihracattaki vergi iadeleri, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Mutabakatı (GATT), sübvansiyon muahedeleri ile çeliştiği gerekçesiyle 1988’de sonlandırılmıştır.
g) 1982 Anayasası’nın gölgesinde toplu mukavele, grev ve lokavt hakları 1984 yılında iade edilse de sendikal faaliyetlerin görece güçlenmesi ve gerçek fiyatların artışa geçmesi için 1988 beklenecekti.
h) 1985 yılında getirilen katma bedel vergisi (KDV), 1987 yılında bütçe açıklarını kapatmak için getirilen yeni vergi düzenlemeleri ile gelir dağılımı adetsizliği düzgünce pekişmiş, bilhassa memur ve emekçiler için vergi yükünün daha da artmasına neden olmuştur. Kurumlar vergisinde firmalar lehinde yapılan düzenlemeler, gelir vergisi kontrolünde değerli bir kontrol ögesi olan servet beyannamesinin 1984 yılında kaldırılmasıyla dolaylı vergi yükü gitgide hissedilmeye başlanmıştır.
i) Özgürleşme, bilhassa liberal yazarlarca başlı başına bir muvaffakiyet örneği üzere alınır ve yeniden Türkiye’nin ekonomik göstergelerinin Batı tarafından muvaffakiyet sayılıp Tunus, Macaristan üzere ülkelere örnek gösterilmesi vurgulanır. Nitekim ekonomik büyüme 1984-87 ortasında %7’ye ulaşmış, cari süreçler açığının GSMH’ye oranı 1980-83 ortasında yüzde 4’ken, %1,7’ye inmiş, ihracat 1983’te 5,7 milyardan 1987’de 10 milyar dolara çıkmıştır. Pekala, her şey nitekim bu kadar âlâ mi gitmiştir? İktisatta hem yapısal hem de finansal dengesizlikler gitgide büyümüştür. Devlet iç borç stokunun GSMH’ye oranı, 1980-83 ortasında %15,3’ken, bu devirde %21’e yükselmiş, yalnızca faize ödenen sayının GSMH’ye oranı %1’den, %2,5’e sıçramıştır. En net olumsuz örnek ise ihracat artışındaydı denebilir. İhracat artıyordu, fakat hayali ihracat bir hesaba nazaran yılda 1 milyar dolar civarındaydı. Bu durumda; 1984-87 ortasındaki 4,5 milyar dolarlık ihracat artışının neredeyse tümü hayali ihracattan kaynaklanmış demektir. İhracat artışı için daima hale getirilen devalüasyonlar 1988’den 1981’e oranla Türk lirasının yaklaşık yüzde 40 oranında gerçek paha yitirmesi manasına gelmiştir. Kamunun altyapıya, özel kesimin de konuta yüklenmesi ihracat kaynağının büyümesine mahzur olmuştur. 1988’de ulaşılan sermaye birikim oranı, evvelki yıllarda gerileyen yatırım eğilimlerinden kaynaklanan sıkıntıları telafi edememiştir. 1978-79’da toplam sermaye birikiminden yüzde 29 hisse alan sınai yatırım oranı 1988’de yüzde 16’ya sınai yatırımların ulusal gelir içindeki oranı %6,1’den %4,2’ye gerilemiş; yatırımlarda aslan hissesini %36 ile konut almıştır. Enflasyon-devalüasyon sarmalı fakirleşmeyi artırmış, gerçek fiyatlar, 1988 yılında, 1983’ün tüketici fiyatlarına nazaran %18, toptan fiyatlara nazaran %7 altında seyretmiştir.
j) Tıpkı süreçte gecekondularla ilgili tapu tahsisi evrakları, imar afları, kent planlamasından mahrum imar müsaadeleri popülist ve çarpık bir kentleşmenin yaratıcısı olmuştur. Tüketim mallarında bolluk duygusu, tam da ithalatta özgürleşme sonucu oluşmuş çarpık popülizmin sonucudur. Kentli, fakir, gecekondulu ve tüketici profili meydana çıkmış, sendikal örgütlenmeye, fiyat uğraşına ve çiftçinin desteklenmesi talebine karşı ödünsüz bir siyaset uygulanmıştır.
k) Bu yıllar Türkiye’de çitçinin en ağır fiyat çöküntüsünü yaşadığı yıllardır. Tarım satış kooperatiflerinin ve kamu alımlarının destekleme alımlarını daraltma yoluna gittikleri periyotta, ziraî ihracata mevzu olan eserlerde dahi üretici yerine ticaret sermayesinin kârlı çıktığı görülmüştür.
l) Askerî sıkıyönetim ve daha sonra seçimlerle gelen sivil idareler eliyle sürdürülen iktisatta özgürleşme, bilhassa neoliberal siyasetlerin uygulayıcıları pozisyonundaki memleketler arası örgütlerin katkısıyla Türkiye’yi büsbütün dışa açık bir pozisyona getirmiştir. İktisadi olarak liberal görünümlü bu devrin, Türkiye’nin en baskıcı devirlerinden birinde yaşanması, dünya örneklerinden de gördüğümüz üzere tesadüf değildir. Hür piyasa iktisadı, hür teşebbüs, orta direk, köşeyi dönme, iş bitirme, işini bilme üzere tabirler, devrin ruhuna da uygun biçimde ideolojik tercihlerin sonucudur. ‘Alternatif yoktur’ sloganıyla doğan yeni ekonomik sistemin benimsediği klişe söylemlerdir. Ayrıyeten, bu periyotta iktisat toplumun tek gayesi haline getirilmiş; kültürel ve toplumsal ilerleme değersizleştirilerek geri plana itilmiştir. Sıhhat, eğitim, etraf üzere pek çok toplumsal tüketim bileşeni meta haline gelmiş ve kâr getirme prosedürü olarak görülmeye başlanmıştır.
m) Siyasi alandaki özgürleşme ekonomik alandaki kadar kolay olmamıştır. Her ne kadar 1983 yılında seçimlere gidildiyse de seçim süreci, seçime girecek partilerin tespiti, bu partilerin kurucularının askerî idare eliyle tek tek incelenmesi ve birtakım partilerin seçime girmemesiyle sonuçlanmıştır. Siyasi yasakların kalkması da fakat 1987 yılında gündeme gelebilmiştir. Üstelik TBMM’de gerekli çoğunluk sağlanarak bu yasakların kaldırılması mümkünken, bunun halkoyuna sunulduğunu göz önünde bulundurursak mevcut şartların demokratik seçime ne derece uygun olduğu tartışılmalıdır. Nitekim, çıkan karar yalnızca 75 bin evet oyu fazlalığıyla bu yasakların kaldırılması tarafındadır (26.095.630 seçmen, 24.436.821 kullanılan oy, yüzde 93,64 iştirak oranı, 11.711.461 evet oyu, 11.636.395 hayır oyu, evet-hayır oy farkı 75.066 ile yüzde 0,31’dir).”
“ÜLKE EKONOMİK BİR TIKANMA İÇİNE GİRMİŞTİR”
“Sanayileşme ve GSMH’de 1986-87 yıllarında yaşanan büyümenin temelinde kamu altyapı yatırımları ve az da olsa ihracat tesirliydi. Bu durum refah seviyesinin artması manasına gelmediği üzere enflasyonun hızlanması, gelir adaletsizliğinin gitgide derinleşmesi, Türk lirasının tabana vurması, kısa vadeli borçlarda harikulâde birikim, 1987 yılında New York Borsası’nın çökmesi ve memleketler arası sermayenin bu çöküş sonrası ihtiyatıyla davranma eforu nedeniyle dış borçlanmanın zorlaşması, yapısal tahlillere yönelmeyen neoliberal siyasetleri bir kere daha iflasa sürüklemiş ve yeni bir krizi de beraberinde getirmiştir. Tahlil, yeniden mali piyasalara ait siyasetlerde aranmıştır. Sonuç ise stagflasyon olmuştur. GSMH büyüme suratı %1,5’e düşerken, enflasyon %70,5’e yükselmiş, yükselen faiz ve şiddetli devalüasyonlar halihazırda ağırlaştırılmış dolaylı vergilerle birleşince yaşanan iç talep daralması sakinliği pekiştirmiştir. Takvimler 1988’i gösterdiğinde ülke ekonomik bir tıkanma içine girmiştir. Makroekonomik bilgilerin tamamı ihracata yönelik büyüme siyasetlerinin gerek ekonomik gerek toplumsal sonlarını ulaştığını göstermektedir.”