Geçen haftaki yazımda genel manada inanç sisteminin (totem, büyü, Şamanizm, animizm, ilah inancı, din) nasıl ve hangi şartlarda ortaya çıktığını kısaca tartışmıştım.
Durup dururken neden böylesi bir tartışmaya giriştiğimi kısaca söz edeyim.
Öteden beri inanç sisteminin kökenine ve tarihsel-toplumsal fonksiyonuna ait iki kusurlu yaklaşım kelam bahsidir.
İKİ KARŞI YANLIŞ ANLAYIŞ
Bu yaklaşımlardan birincisi, kutsal kitaplarda yazılı “ayetlerin”, yani vahyin her şeyin üzerinde olduğunu ileri sürmekte ve sonuçta bu ayetleri, bilimsel bulgulara, akıl ve mantığın doğrularına yeğlemektedir. Örneğin kimi inançlı beşerler bu tavrı, bilimsel bulgular karşısında “ama ayet o denli demiyor” ya da “o o denli olsaydı ayette kesinlikle yazardı” şeklinde söz etmektedir. Ancak buna karşın birçok ünlü Hıristiyan din adamı, bilimsel çalışmaların epey değerli muvaffakiyetler kazandığı günümüzün şartlarında, bilimsel bulgularla vahyin açıktan çatıştığı yerlerde direkt bilimden yana tavır alarak “kutsal kitabın birebir ve sözü sözüne alınmaması” gerektiğini, bu ayetlerin “toplumsal kurallar ve ahlaki ilkeler” olduğunu, fakat bunların tıpkı vakitte “Tanrının yapıtı olan tabiat, toplum ve vakte nazaran yine yorumlanması gerektiğini” ifade etmektedir. Hatta şunu da belirtelim ki birtakım inançlı bilim adamları da bu istikamette düşündüklerini açıktan tabir etmektedirler.
Nitekim bundan dokuz ay evvel, yıllardır varlığı tartışılan kara delikleri birinci kere fotoğraflayan grubun başındaki astrofizikçi Prof. Heino Falcke, ünlü Alman mecmuası Der Spiegel’e verdiği bir röportajda şunları söylemişti: “İnançla bilim ortasında düşünüldüğünden daha çok paralellikler var. Her ikisi de bütün bunların nedenine ait bir arayış içinde. Yalnızca fizik, bir adım daha ilerisine giderek İlah hakkındaki soruyu sormaya cüret edemiyor. Bana sorarsanız insan yalnızca tabiat kanunlarından ibaret değildir. Hislerim bundan daha fazlasının olduğu istikametinde. Bu görüşlere katılırsınız yahut katılmazsınız ancak burada şöyle bir gerçek tabir ediliyor: Bilimle inanç muhakkak çatışmamalı. Bilim, cihan ve tabiata ait kesin bulgular ortaya koyarken kutsal kitaplara dayanarak bunları reddetmek mümkün olmamalı.
Peki bilimle inanç ne vakit çatışır? Kutsal kitaplarda yer alan ayetler, açıktan ve bilimsel bulgulara karşın bilimin üzerine çıkarılınca. Bu yapıldığı anda da yalnızca bilime kulaklar ve gözler kapatılmış olmaz birebir vakitte yobazlığın kapısı da aralanmış olur. Bu yüzden inançlı Müslümanlara hararetle teklifim, hem bilimsel eserler hem de dinler hakkında yazılmış kuramsal eserler okumalarıdır. Bu etrafın, dinlere tarihi ve toplumsal şartlar çerçevesinde yaklaşan; din ve inanç sistemine insanlığın gelişim evreleri (antropolojik) açısından bakan yahut etnografların yabanî kabilelerde saptadıkları sonuçlar açısından yaklaşan kitaplar okuması onların faydasınadır. Dinler tarihi, bir bilim kısmıdır ve ilahiyattan farklıdır. Ne yazık ki ülkemizde dinler tarihi değil, ilahiyata ehemmiyet verilmektedir. Bu da ister istemez birbirinin tekrarı olan ve “inananın el kitabı” olmaktan öteye gitmeyen yüzeysel kitaplar ortaya çıkarmaktadır.
İNANCIN KÖKENİ KAYGI MU YOKSA MUVAFFAKİYET İSTEĞİ Mİ
İkinci yanlış yaklaşımsa; din ve inanç sistemini kendi tarihî gelişimi içinde kavramayan metafizik yaklaşımdır. Bu yaklaşımın da üstte tabir ettiğimiz bilim dışı ve bağnaz anlayış üzere sığ bir yaklaşım olduğunu saptamalıyız. Bu anlayıştaki insanlara bakılırsa din ve inancın kökeninde salt endişe, bilgisizlik, cehalet, ezilmişlik, sömürü, bilinmezlik vb. uğursuz şeyler yatmaktadır. Ne yazık ki bu çok yüzeysel bir yaklaşımdır.
Sadece tek bir örnek vermek bile bu tezin ne kadar safsata olduğunu göstermeye kâfi. Örneğin, Ensest alakanın on binlerce yıl evvel tabu haline gelmesinin nedeni toplumsal aydınlanma yahut bilimsel tasalar değildir. Ensest bağın (anne-oğul, kardeşler ve baba-kız ortasındaki cinsel ilişkiler) yasaklanmasıyla (tabu) birlikte dışevlilikler gündeme gelmiş ve böylelikle birbirinden farklı insan topluluklarının oluşması ve kaynaşması kelam konuşu olmuştur. Bunların kökeninde totem kültürü yatar. Tekrar bir öbür bahis; tekeşlilik… Birçok insan sanmaktadır ki tekeşlilikle, yani çekirdek aileyle birlikte bayanlar bir erkeğin egemenliğinin altına verilerek baskı altına alınmıştır. Bunun ne kadar yanlış olduğu insanlık tarihi incelendiğinde görülecektir. 30-40 kişilik topluluklara hükmeden güçlü erkekler, topluluğun bütün dişilerini kendi karıları olarak görürken, büyümekte olan erkeklerin, yani oğullarının başka dişiler üzerinde kelam sahibi olmasına müsaade vermezlerdi.
Peki bu durumda ne oldu?
Dışlanan erkekler dışarıdan eş edinerek, yani bir öbür erkeğin kararı altındaki bayan ve kızları kaçırarak kendi topluluklarını kurdular. Bu bahiste mükemmel masallar, söylenceler ve mitolojik temsiller vardır. En ünlüsü ise Roma’nın temelini atan Romalı erkeklerin, Sabinlerin kızlarını kaçırarak onlarla evlenmesi ve böylelikle topluluklarını büyütmesi olayıdır. Topluluklar büyüdükçe, toprağa bağlı üretim artıkça ve karşılıklı alış verişler hızlandıkça çok-karılı sistem gelişmeyi sekteye uğratmış ve bunun üzerine topluluktan dışlanan erkekler ve alışılmış ki kızlar birleşerek “babalarının egemenliğine” son vermiş ve tekeşliliği hayata geçirmişlerdir. Bu sayede kimin, kimin oğlu yahut kimin, kimin kızı olduğu da bilinir hale gelmiştir. Bu gelişmeden en çok yararlananların bayan ve kızlar olduğu da açık değil mi?
Henry L. Morgan, James G. Frazer, W. Wundt, B. Malinowski ve Sigmund Freud üzere birçok bilim insanı bu bahis hakkında (sahada yapılan çalışmaların bulguları eşliğinde) muazzam eserler vermişlerdir. Marksist kuramcı Friedrich Engels, “Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” isimli yapıtını, Henry Morgan’ın “Eski Toplum” isimli yapıtından geniş ölçüde yararlanarak kaleme almıştır.
İLKEL TOPLULUKLARDA İNANÇ KÜLTÜRÜ
Bugün bizim açımızdan olağan olan ve değiştirmeyi de hiçbir halde kabul etmeyeceğimiz birçok örf-adet ve alışkanlıklarımızın temelinde totem, tabu, büyü, çok-tanrılık, tek-tanrılık ve birbirinden farklı onlarca inanç sisteminin “metafizik” süreçleri yatmaktadır. Şunu en başından belirtelim, bugüne kadar rastgele bir inanç sistemine sahip olmayan rastgele bir kavim, topluluk vb. oluşumlara rastlanmamıştır. Bu mevzuda kapsamlı bir saha çalışmasına sahip olan ve kendi alanında bir otorite kabul edilen Malinowski de “ne kadar ilkel olurlarsa olsun, dinsiz ve büyüsüz halk yoktur” demektedir. “Ne kadar ilkel olursa olsun” derken de insanlığın uygarlaşma sürecine adım attığı andan itibaren bin bir türlü inanç sistemleri geliştirdiklerini vurgulamak istemektedir. Toplumların inanç sistemleri gelişmişlik seviyelerine nazaran daha da karmaşıklaşmaktadır. Her gelişmiş yeni inanç sistemi, tıpkı vakitte insanlığın uygarlaşma sürecindeki tarihi sıçramalarına denk gelmektedir. En küçüğünden en büyüğüne kadar insan toplulukları, gelişme evrelerine nazaran ağır bir soyutlamanın sözü olan inanç ve dini sistemler geliştirmişlerdir. Yine Malinowski, çağdaş insanların inanç sistemleri konusunda anakronizmden kaynaklanan ve bilimsel olmayan anlayışlarını eleştirirken şunları vurgulamaktadır: “Ama, bu yeteneklerin [din inancına sahip olmak] sık sık yadsınmasına rağmen, bilimsel tavrı olmayan ya da bilimsel prensibe sahip olmayan halk da yoktur. Sağlam ve yetkili gözlemcilerle incelenen her ilkel toplulukta, birbirinden net olarak ayırt edilebilen iki alan bulunmuştur: manevi alan ve maddi alan; öteki bir sözcükle, büyü ve din alanı ile bilim alanı.”(s.7/8) Sonrasında Malinowski, en ilkel toplumlarda bile bilimle büyünün, bilimle dinin iç içe olduğunu, her iki alanında kendine has tesir alanlarının bulunduğunu ve insanların bu her iki alanı da gerektiği üzere üretim sürecinde, ömürde, âlâ ve berbat günde, sevinçli ve keyifli günlerde ve natürel ki başarılı olmak üzere muazzam bir halde kullandıklarının altını çizmektedir.
Kısaca şunu belirteyim ki insan beyninin ve toplumsal ömrün bir eseri olan kelam konusu metafizik süreçler, sanıldığı üzere dehşetli baskıların sonucunda kabul edilmiş yahut istek gösterilmiş süreçler (olgular) değillerdi. Bilakis bu süreçler, insan beyninin zihinsel işleyişinde (soyutlama) bir sıçrama, toplumsal ömründe ise yeni ve daha üst seviyede bir örgütlenme formasyonu demekti. Sol eğilimli birçok insan, bugünkü toplumsal kurum ve ilgilerin birçoğunu lanetlerken bu kurumların ortaya çıktıkları tarihî süreçlerin, toplumların hayatında devrimci atılımlar olduklarını kolaylıkla inkar etmeye yahut yok saymaya eğilimlidir. Bugün baskı ve sömürü bağlantılarının dayandığı devlet, aile, din, özel mülkiyet ve çalışma hayatı üzere toplumsal hayatın temel destekleri olan kurum ve ilgiler, çarçabuk birinci baştan itibaren lanetlenebilmektedir yahut bu kurum ve bağların hiçbir vakit devrimci roller oynamadıkları ileri sürülebilmektedir.
TARİHTE ZORUN ROLÜ
Kuşkusuz bu ilgilerin her etabında “zor” ve şiddet değerli bir rol oynamıştır. Ama şiddet olgusu, daha baştan itibaren, yani inanç sistemleri şimdi gün yüzüne çıkmamışken bile, beşerler ortası bağlantının temel ve vazgeçilmez ögesi olmuştur. Münasebetiyle sıkıntı ve şiddetin nedeni inanç sistemleri değil, insan karakterinden yahut tabiat şartlarından kaynaklanan olgulardır. Gerçekten zorun toplumsal fonksiyonu yahut insani-toplumsal münasebetlerdeki belirleyici özelliği, bugün de gizli-saklı bir halde ve en laik toplumlarda bile devam etmemekte midir? Evvelden en yabanî halde ortaya konan şiddet, bugün toplumsal ve ahlaki alışkanlıklar ve maddelerle bir bakıma “gönül rızasıyla” devam etmektedir. Görünen odur ki bu durum, toplumlar var oldukları sürece, yani hiyerarşik yapının bir sözü olan toplumsal örgütlenme devam ettiği sürece tesirini devam ettirecektir.
Yeniden mevzumuza dönersek; toplumsal bağlantıların gelişmişlik seviyesinin bir sözü olan inanç sistemleri, daha baştan itibaren (ilk beşerden beri) pratik nedenlerle, yani doğayı dizginlemek (rüzgarı, fırtınayı, yağmuru, denizi ve sonra hayvanları ve bitkileri kontrol altına almak), üretimi düzenleyerek garanti altına almak, çoğalarak çeşidin devamını sağlamak ve ömrü bayram, şenlik, hasat, bağbozumu, av mevsimi, cenaze merasimi ve doğum günleriyle huzurlu kılmak için keşfedilmiş ve geliştirilmiştir. Çoğunlukla sanılıyor ki insanoğlu, din ve inanç sistemlerine bulaştıkça daha çok baskı ve sömürü altına alınmıştır. Bu bakış açısı yanlış ve eksiktir. İnsan beyninin eseri olan bu sistemler, birebir vakitte pratik hayatın örgütlenmesinde (kurumlaşmak, kanunları hakim kılmak, bilimsel düşünmek, teknoloji geliştirmek) devrimci sıçramalardı. Bir tarafıyla hayvanlar aleminden kopuşun da sözüydü. İnsan salt somut “bilimsel” datalarla düşünmez. Her fikir ve zihinsel aktiflik değerli oranda şimdi mevcut olmayan husus ötesi, aşkın, ütopik, metafizik yahut “ilahi” alanlar içerir. Niyetimizi hareketlendiren, ona hayvanlardan farklı olarak insani nitelik kazandıran da bu aşkınlık hali ve husus ötesi olan kısımdır. Bu sayede insan, şimdi gerçekleşmemiş olanı tasavvur eder ve bunu yaparken de kendi gücü ve yetilerini örnek alacağı tabiatla (her şeyin ilah olduğunu tasavvur edersek) kıyaslar. Bu en ülkü haliyle ilah imgesidir. İlkel insan, doğal şartlarda karşılaştığı meseleleri, tabiatın güçlerini kendi faydasına kullanarak aşacağını düşünmüş ve bunun en yalın sözü ve formu olan sihri geliştirmiştir.
TANRI BABA MI
Tanrı fikri, insan ve toplum hayatında da tıpkı rolü oynamıştır. Balıkçılar, avcılar, çobanlar ve çiftçiler, üretimin verimli olması için yalnızca doğayı taklit eden merasimler düzenlemekle kalmazlar birebir vakitte bu merasimlerde şenlenir, neşelenir, şehvet kazanır ve keyifli da olurlar. Ama sonbaharın ürkütücü kasırgası, kış mevsiminin dondurucu soğuğu insanları kasvetli bir ruh haline de sokar ki bu da insanlarda suçluluk duygusu, tövbe etme muhtaçlığı ve hayatına çeki sistem verme hissi uyandırır. Her şeyde olduğu üzere dini inançların da ikili karakteri ve tesiri insan ve toplum hayatında rahatlıkla görülebilir.
Peki, beşerler ilah fikrine nasıl vardılar? Ya da neden bir yaradana inanma gereksinimi hissettiler? İlah fikrinin birinci defa nasıl ortaya çıktığını kestirmek kolay değildir lakin halkların ilah imgeleri gözden geçirildiğinde bununla bir “baba” figürünün kastedildiği çok açıktır. Her açıdan örnek alınan, hayranlık duyulan ancak tıpkı vakitte hürmetle korkulan ülkü bir figür…
Tanrı, kusursuz ve her şeye gücü yeten; en uzman ve mutlak varlık değil midir? Ona tapınmak tıpkı vakitte insanın kendisine çeki tertip vermesi, yaradanının mutlak varlığından kaynaklanan bilgiye güvenmesi ve onun gücüne erişmesi; onun yetkinliğine ve mutlak bilgisine ulaşılması ve bunun güce dayanan pratikle ortaya konması… Bu imge, insanın en sonunda ne olmak istediğini simgeleyen ülkü tip ve figür değil midir? Bugün bile herkes birilerini örnek alarak kendi hayatına taraf vermez mi? İlaha secde eden insan, aslında bunu kusursuz olmak ve en nihayetinde ilahlaşmak istediği için yapmıyor mu? Günlük hayatta yetkinliğimizi bir diğerinin yetkinliğiyle kıyaslamaz mıyız? Gelişmemizi düzenlemek ve daha güzelini yapabilmek için kendimize ülkü bir öğretmen, baba yahut şahsiyet seçmez miyiz?
Modern ideolojinin filozoflarından olan Descartes, İlah fikrinin ehemmiyetini “Felsefenin Temel Unsurları Üzerine” adlı kitabında şöyle vurgular: “Ruhumun bakışlarını kendime yönelttiğimde, harika olmadığımı ve benden daha şanlı olan bir şeye bağımlı olduğumu ve daima daha büyüğüne ve daha uygununa hakikat çabaladığımı görüyorum. Tıpkı vakitte bağımlı olduğum o şanlı şeyin, beni ebediyen daha eksiksiz olana yanlışsız yönlendirdiğini ve yalnızca bir mümkünlük olarak da değil, nitekim, ancak sonsuzluğa kilitlenmiş hareketi de içerdiğini görüyorum ki bu İlahtır.”
İNSANLAŞMANIN SIRRI
Kuşkusuz bu fikrin ortaya çıkışı apansızın olmadı. Bu vakit içinde, evre aşama ve nesilden nesle aktarılan düşünsel sıçrama halkalarıyla oluştu. Hasebiyle insanlık, bu düşünsel zinciri ve düşünsel geleneği takip ederek hayvanlar aleminden koptu ve adım adım insanlaştı.
Peki, insan yalnızca el-emek aktifliğiyle (somut üretim) mi insanlaştı? Olağan ki hayır. İnsan tıpkı vakitte ve bilhassa de düşünsel, zihinsel gelişimiyle insanlaştı. Büyü, din, İlah fikri, birinci anlardan itibaren insanın cihanı ve kendi varlığını algılamasının, toplumsallığını kavramasının zihindeki izdüşümüdür. Bilim, siyaset, sanat, kültür de buradan doğdu.
Sanatın, ideolojinin, siyasetin dinden ayrışmasının tarihi de bunu göstermiyor mu? Pekala sanat, ideoloji ve siyaset üzere üstyapı kurumlarının tarihçesi ne kadar olabilir? Bunların topu topuna birkaç bin yıllık bir geçmişi vardır. Demek ki on binlerce yıldır insanoğlu hayatını örgütlerken ve şimdi ideoloji, bilim, sanat ve siyaset yokken bunların ana kaynağı olan büyü, din ve İlah inancına başvurmaktaydı.
Buradan da şuraya varabiliriz: Zihinsel çelişmeler, maddi çelişmelerden daha ağır, daha çeşitli ve daha karmaşıktır. Kuşkusuz bu çelişmelerin maddi dünyadan kaynaklanan bir temeli vardır ancak zihinsel ve düşünsel aktifliklerin maddi dünyadan bağımsız ve kendine has bir özerkliği de vardır. Dolayısıyla insanların ezici çoğunluğu (içinde yaşadıkları toplum nasıl örgütlenmiş olursa olsun) önünde sonunda bu çelişmelerin sarmalına kapılmaktadır. Bu çelişmeleri herkes zihninde başka farklı yaşar ve nesiller boyunca da sürdürür. Kanımca insan olmaktan kaynaklanan bu özelliğimiz, yani zihinsel yapımızın paradoksal işleyişi sonsuza kadar devam edecektir.
Din ve inanç sistemleri toplumların hayatında yalnızca doktrin ve ahlak unsuru olarak rol oynamadılar birebir vakitte entelektüel faaliyetin, felsefi ufkun, aklın, iradenin ve hislere taraf veren davranışların da temelini oluşturdular. Bu sistemler şahsi olduğu kadar toplumsaldılar. Şahsi açıdan bu sistemler, beşere güç veren, insanın zihinsel faaliyetini kamçılayan bir rol oynarken toplumları birleştirip bütünleştiren, onların uygarlaşmasını sağlayan ideolojiler olmuşlardır. Belirli bir ideoloji etrafında örgütlenmeyen rastgele bir toplum gösterilebilir mi? Her toplum, ileriye gerçek atak yaparken kendi muhtaçlığına ve seviyesine uygun bir ideoloji benimser. Onun etrafında örgütlenir ve onun gayeleri doğrultusunda biçimlenir. Bu açıdan ideolojiler devrimci roller üstlenirler. Lakin devrimci atılımların zihinsel gereci olan bu ideolojiler, toplumsal sınıflaşmayı da teşvik ettikleri için aşikâr bir etaptan sonra gerici roller de oynayabilirler.
Peki tektanrılı dinler hangi şartlarda ortaya çıktılar ve bunlar hangi toplumsal kademelerin sözü oldular?
Bu mevzu da bir diğer yazının konusudur…
Sadık Usta