13 Şubat 1961, 27 Mayıs Anayasası’nın yeni partilerin kurulabilmesi için tanıdığı mühletin son günüydü. 14 Şubat 1961 günlü gazeteler, yeni siyasal partilerin kurulduğunu yazıyordu. Gazetelerde, “Millete Hizmet”, “Düstur”, “Güven” üzere bir mühlet sonra unutulacak ve silinip gidecek olan tabela partilerinin yanı sıra isminin Türkiye Personel Partisi (TİP) olan bir partinin de kurulduğu yazılıydı. Yalnızca Vatan gazetesi TİP’in kuruluşuna daha geniş bir yer ayırmış, kurucuların isimlerine ve yaptıkları açıklamaya yer vermişti.
Oya Baydar şöyle der: “‘Hepimiz Gogol’un Palto’sundan çıktık’ diye bir kelam vardır; 1960 sonrası Türkiye solu da TİP’ten çıkmıştır. Deniz Gezmiş’ten Sinan Cemgil’e, Yaşar Kemal’den Doğu Perinçek’e sonraki yıllarda çok farklı yollara gidecek binlerce sol aydın, müellif, bilim insanı, sanatçı, gençler, sendikacılar 60’larda hepimiz TİP’liydik.”
Daha evvel “Siyaset ve Anayasa Mahkemesi (1989”, “Kent ve Siyasal Şiddet (1982”; (Ruşen Keleş ile birlikte), “Benim Lokantalarım” (YKY, 1996), “Süt Uyuyunca” (YKY, 1997), “Nimet Geldi Ekine / Türkiye’nin Ekmeklerinin Öyküsü” vb. üzere kitaplarından tanıdığımız, kendisini “gurme değil yemeksever” olarak tanımlayan müellif Artun Ünsal’ın yeni kitabı “Umuttan Yalnızlığa – Türkiye Emekçi Partisi (1961-1971).” (Kırmızı Kedi Yayınevi, Ocak 2020)
İlk baskısı 2002 yılında Tarih Vakfı Yurt Yayınları tarafından yayımlanan kitapta Ünsal, 27 Mayıs Devrimi’nin getirdiği özgürlükçü ortamda kurulan ve Cumhuriyet devrinde TBMM’ye girebilen birinci sol parti olma özelliğini taşıyan Türkiye Personel Partisi’nin (TİP) birinci 10 yıllık periyodunun hikayesini (kuruluşundan 12 Mart muhtırasıyla kapatılışına kadar geçen dönem) anlatıyor. Kitapta TİP’in Türk sol hayatındaki aktifliğinin bir bilançosu çıkarılıyor.
SENDİKACILAR KURDU
TİP, Türkiye’de, sendikacılar tarafından kurulmuş birinci siyasal partiydi. TİP, 13 Şubat 1961 günü emekçi kökenli 12 sendikacı tarafından kuruldu. TİP’in kuruluş bildirgesinde imzası bulunan Avni Erakalın, Şaban Yıldız, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, İbrahim Denizcier, Ahmet Muşlu, İstek Kuas, Hüseyin Uslubaş, Safffet Göksüzoğlu, Salih Özkarabay, Adnan Arkın ve Kemal Nebioğlu Türk-İş’e bağlı İstanbul Personel Sendikaları Birliği’nin üyeleriydiler.
Kurucular, partinin genel başkanlığına tıpkı vakitte İstanbul Personel Sendikaları Birliği Lideri da olan Avni Erakalın’ı seçtiler. Birliğin genel sekreteri Şaban Yıldız, TİP’in de Genel Sekreteri oldu. Maden-İş Sendikası Genel Lideri Kemal Türkler Lider vekilliğine, Lastik-İş Sendikası Genel Lideri İstek Kuas da Genel Saymanlığa getirildi.
12 sendikacıdan Maden-İş Genel Lideri Kemal Türkler, Lastik-İş Genel Lideri İstek Kuas, Basın-İş Genel Lideri İbrahim Güzelce ve Türkiye Gıda-İş Genel Lideri Kemal Nebioğlu 13 Şubat 1967 tarihinde Türkiye Devrimci Personel Sendikaları Konfederasyonu’nun da (DİSK) kurucuları ortasında yer alacaklardı. TİP’in ve DİSK’in kuruluş tarihlerinin tıpkı oluşu (13 Şubat) dikkat caziptir.
“TİP süratli gelişmiyordu; fakat meyyit doğmadığı da ortadaydı. Yurt içinde örgütlenme çalışmaları yapılıyordu. İzmit’te, Ankara’da, İzmir’de kuruluşlar yapılmıştı. Kocaeli örgütü TİP’in birinci örgütüdür. Kurucusu sendikacı İbrahim Çetkin’di. Çetkin, şuurlu, ağırbaşlı, kelamının eri bir arkadaştı. Partiye girdikten sonra tanıdım. İzmir örgütünün başında Rahmi Eşsizhan vardı. O da sivrilmiş bir sendikacıydı… Adana’da işleri çekip çeviren, sendikacı Mehmet Emin Yıldırım’dı. Sanıyorum dokumacılık personeli idi… Evet yavaş da olsa parti gelişiyordu.” (Mehmet Ali Aybar, TİP Tarihi I, BDS Yayınları, İstanbul, Ocak 1988)
Bu devirde TİP’e alternatif olarak “Çalışanların Partisi” isimli bir partinin kuruluş teşebbüsleri yaşandı. “Çalışanların Partisi”nde Türk-İş Genel Lideri Seyfi Demirsoy’un ismi geçiyor ve bu teşebbüs, başında Doğan Avcıoğlu’nun bulunduğu İstikamet mecmuası etrafı tarafından destekleniyordu. Prof. Dr. Sadun Aren de teşebbüsün içindeydi. Ancak sonuçsuz kaldı. Mehmet Ali Aybar, “Çalışanlar Partisi” kurma teşebbüsünü, Türk-İş’in, CHP’nin ve İstikamet mecmuası etrafının TİP’e karşı bir “tuzağı” olarak kıymetlendirmektedir.
1961 yılı, Türkiye tarihinin en büyük emekçi mitingi ile sona erdi. İstanbul Emekçi Sendikaları Birliği, 31 Aralık 1961 günü Saraçhane Mitingi’ni düzenledi. Kürsünün karşısındaki dev fotoğrafta, elinde Türk bayrağı olan tulumlu bir emekçi masaya yumruğunu vuruyor, “Bizim de kelamımız var” diyordu. Yurdun çeşitli vilayetlerinden İstanbul’a gelen sendikalı çalışanlar, Taksim Anıtı’na çelenk koyduktan sonra Saraçhane meydanında buluştu. Türkiye emekçi sınıfı tarihinde değerli bir yeri olan bu mitinge yaklaşık 250 bin emekçi katıldı.
SOSYALİST AYDINLARLA BAĞLANTI
TİP’in kuruluşundan bir yıl sonra, sosyalist aydınlarla temasa geçildi ve parti genel başkanlığına o devirde avukatlık yapan eski Devletler Hukuku Doçenti Mehmet Ali Aybar önerildi. Aybar bu öneriyi kabul ederek genel lider oldu. 9 Şubat 1962 günü Aybar, bir basın bülteni ile TİP genel başkanlığı vazifesini üstlendiğini kamuoyuna duyurdu.
Mehmet Ali Aybar, 1962’den 1969’a kadar TİP’in genel başkanlığı vazifesini yürüttü. 1965- 1973 ortasında iki periyot milletvekilliği yaptı. TİP, tüzük ve programının yazılışından, gündelik siyasetine kadar, Aybar’ın damgasını taşımıştır. Alışılmış Aren-Boran grubu tarafından genel başkanlıktan alındığı güne kadar.
Aybar’ın TİP’e genel lider olmasından sonra ortalarında Behice Boran, Nevzat Hatko, Sadun Aren, Demir Özlü, Fethi Naci, Nazife ve Adnan Cemgil, Yaşar Kemal, Kemal Sülker, Nihat Sargın üzere isimlerin bulunduğu sosyalist aydınlar da partiye katıldılar. TİP, 1963 yılından itibaren ülke çapındaki örgütlenmesine sürat verdi, kitleselleşti. 1963’te lokal seçimler yapılacaktı. 1961 Anayasası’nın kazandırdığı seçim maddesinden TİP de yararlandı ve seçime 9 vilayette katıldı. Beklentilerin üzerinde bir oy aldı.
TİP PROGRAMI
TİP birinci kongresini 9-10 Şubat 1964’te İzmir’de topladı. Parti bilim kurulunca hazırlanan ve son biçimi Aybar tarafından verilen program ve tüzük bu kongrede kabul edildi ve 1971 yılında TİP kapatılana kadar değişmedi.
TİP’in programında şöyle deniliyordu:
“İşçi Partisi; Türk emekçi sınıfının ve onun tarihi, bilime dayanan demokratik öncülüğü etrafında toplanmış, onunla mukadderat birliğinin şuur ve mutluluğuna varmış toplumcu aydınlarla ırgatların, topraksız ve az topraklı köylülerin, zanaatkârların, küçük esnafın, aylıklı ve ücretlilerin, dar gelirli hür meslek sahiplerinin, elhasıl emeğiyle yaşayan bütün yurttaşların kanun yolundan iktidara yürüyen siyasi teşkilatıdır.
“… Türkiye için kurtuluş, kapitalist olmayan bir kalkınma yoluna girmektir. Kapitalist olmayan kalkınma yolu emekten yana ve işçilerin yürütümüne ve kontrolüne katıldığı planlı bir devletçilik olarak tanımlanabilir. Bu türlü bir sistemde kamu bölümü temeldir ve iktisada hâkim olacak kadar geniştir. Özel kesim plan çerçevesi içinde kamu bölümünün yardımcısı olarak çalışır ve gelişir.”
Türkiye Emekçi Partisi, kitle hareketinin ve sosyalist hareketin gelişmesine kıymetli katkılarda bulundu. Nizamın dışında seçenek arayan binlerce yurttaş TİP’e üye oldu. 1963, 1965, 1966 ve 1969 seçimlerinde, neredeyse her mahalleden, her köyden TİP’e oy çıktı. 10 Ekim 1965 genel seçimleri TİP için bir dönüm noktası oldu. Tüm oyların yüzde 3’ünü (276 bin oy) alarak 15 milletvekili çıkardı.
“SOSYALİST DEVRİM”
TİP idaresine nazaran Türkiye’de temel çelişme emek- sermaye çelişmesi idi. Münasebetiyle Türkiye’nin önündeki gaye “sosyalist devrim”di. Bu görüş, TİP’in kendi programıyla da bağdaşmıyordu. Zira Partinin tüzüğünde “sosyalizm” sözcüğü geçmiyor, programında ise “kapitalist olmayan yol”, yani planlı devletçilik savunuluyordu.
Aşamaları atlayarak “sosyalist devrim”i savunan TİP yöneticileri, üyelerinin bilimsel sosyalizmi öğrenmesini önlemek için mahzurlar çıkardılar. Marks, Engels, Lenin, Stalin ve Mao’nun yapıtlarının okunmasına sıcak bakmadılar. Tekrar TİP yöneticileri TKP geleneğinden gelen “eski tüfekler”in TİP’e girmesine mani oldular, yaptıkları üyelik başvurusunu reddederek, geçmişin tecrübelerinin genç jenerasyonlara taşınması ve yeni çabaya aktarılmasını baltaladılar. Parti yöneticileri “komünistlik” suçlamasından o kadar çekiniyorlardı ki, Behice Boran’ın üyelik başvurusu evvel reddediliyor, Boran lakin 1962 yılının sonlarına hakikat üye olabiliyordu.
DÖNÜM NOKTASI
1960-1971 devri, Türkiye sosyalist hareketin tarihindeki en değerli dönüm noktalarından biridir. 1951 tevkifatıyla TKP’ye ağır darbeler indirilmiş, personel sınıfının yasal örgütlenmesinin her türlü imkanı ortadan kaldırılmış, sosyalist hareket, Hikmet Kıvılcımlı’nın kısa süren Vatan Partisi tecrübesi dışında 10 yıllık bir partisizlik periyodu yaşamıştır. Geçmişin sosyalist birikim ve tecrübesi genç jenerasyonlara örgütsel olarak taşınmamıştı. 1960’lı yılların genç devrimcisi her şeyi yine keşfetmek zorunda kaldı. Türkiye sosyalizminin daha sonraki yıllarındaki değerli dönemeçlerin ya da ayrışmaların temelleri bu periyotta atıldı.
Ünsal kitabında, TİP’in doğuşu, evrimi, yaşadığı zahmetler, Türk demokrasisi içindeki yeri ve 12 Mart muhtırasıyla kapatılışına kadar geçen devir ele alıyor. TİP ile birlikte Türkiye’nin yakın tarihinin çok değerli bir devrine ışık tutuyor.
Ünsal, kitabın önsözünde şöyle diyor:
“Geçmişteki sol partilerine nazaran TİP’in değerli bir farkı da -1919 Mütareke devrinin fevkalâde şartlarında Mesai Fırkası’ndan İstanbul’da milletvekili seçilen Numan Usta bir yana bırakılırsa- hem Osmanlı hem de Cumhuriyet devrinde parlamentoya temsilci gönderebilen birinci kuruluş olmasıydı. Sosyalist ideoloji birinci sefer seçim yoluyla Meclis’e girerken, TİP’in solun kamuoyu indinde legalleştirilmesi sürecinde kıymetli bir katkıda bulunduğu söylenebilirdi. Zira, 1960’ların Türkiye’sinde solun legalleşme eforları bile¸ kıymetli bir gelişmeydi.”
Artun Ünsal, Umuttan Yalnızlığa Türkiye Personel Partisi (1961 – 1971), Kırmızı Kedi Yayınevi, Ocak 2020
Hikmet Çiçek