Elazığ’ın Sivrice ilçesindeki 6.8’lik zelzelenin akabinde bölgedeki artçı sarsıntılar sürüyor. Lakin Elazığ ve etrafında yaşananlar, Türkiye’nin sarsıntı ülkesi olduğu gerçeğini bir defa daha hatırlattı.
Türkiye, dünyanın en aktif zelzele nesilleri üzerinde yer alıyor. Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı (AFAD) Zelzele Dairesi Başkanlığı’nın datalarına nazaran Türkiye'de son 119 yılda meydana gelen zelzelelerde, 86 bin 456 kişi hayatını kaybetti. Datalar, yıkıcı etkiyi gözler önüne seriyor. Pekala, uzmanlar ülkenin hangi bölgesinde zelzele bekliyor? Faal olan faylar ne? Alınan tedbirler ‘kurtarmaya’ mı yönelik? Bu soruları Yer Bilimleri Profesörü ve Bilim Akademisi Üyesi Prof. Dr. Naci Görür, BirGün’den Uğur Şahin’e yanıtladı.
Prof. Dr. Naci Görür, özetle şunları söyledi:
BOLU VE ADAPAZARI TEHDİT ALTINDA
– Sıkışma kökenli faylar: Türkiye’de üç ana zelzele bölgesi ayrılabilir. Birincisi Doğu Anadolu… Doğu Anadolu, Arap ve Afrika levhaları ile Avrasya levhası ortasında sıkışıyor. Buna bağlı olarak Anadolu’da sıkışma kökenli faylar meydana geliyor. Buradaki faylar, bindirme fayları ve aksi faylardır. Örnek olarak da Van Depremi’ni gösterebiliriz.
– İki fay üzerinde sarsıntılar: 2’nci sistem, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu doğrultu akımlı fay sistemleri… Artık bu iki fay boyunca Anadolu levhası, batıya yanlışsız kaydığı için vakit zaman bu iki fay üzerinde sarsıntılar meydana geliyor. Gerçekten Elazığ’daki sarsıntı de bunlardan biri. Bu ikisi, Türkiye’nin sarsıntı üreten en büyük fay sistemi. Kuzey Anadolu fayı Türkiye sonlarında bin 600 kilometre, Doğu Anadolu fayı da yaklaşık 600 kilometre uzunlukta. Erzincan, Amasya, Bolu, Adapazarı tehdit altında.
UZUN VAKİT ZELZELE OLMAYAN YERLER TEHLİKELİ OLUR
– Kuzey ve güney taraflı gerilme: 3’üncü sistemde Batı Anadolu; Kuzey Anadolu Fayı ve Doğu Anadolu Fayı boyunca hareket ettiği için, Batı Anadolu’da kuzey ve güney istikametli gerilme meydana geliyor. Buna bağlı olarak Orta Anadolu’nun graben sistemleri doğu-batı taraflı fayları meydana geliyor.
– Bingöl Karlıova’da bileşiyor: Bunlar Türkiye’nin jeolojik yapısı, yani sarsıntı bölgeleri… Doğu Anadolu’da bu tektonik hareketler sonucunda vakit zaman zelzeleler meydana geliyor, mesela Van Sarsıntısı üzere. Kuzey Anadolu Fayı ile Doğu Anadolu Fayı, Bingöl Karlıova’da birleşip çatal yapıyor. Artık bu faylar boyunca olan bütün yerleşim alanlarında zelzeleler meydana gelebilir. Kuzey Anadolu Fayı, Karlıova’dan başlayıp Marmara Denizi’ne kadar geliyor. Bunun etrafında bulunan bütün yerleşim alanlarında zelzele olabilir. Tıpkı halde 600 kilometrelik Doğu Anadolu Fayı, Karlıova’dan başlayıp İskenderun Körfezi’ne uzanıyor. Bunun üzerinde de zelzeleler olabilir. Anadolu her yıl 2,5 cm batıya gerçek hareket ediyor. Batı Anadolu daima gerildiği için oralarda da her an zelzele olabilir.
– Erzincan ve Karlıova ortası tetikte: Uzun vakit evvel bir yerde zelzele olmuş ancak bundan sonra uzun vakittir zelzele gözükmeyen yerler tehlikeli olur. Zira bir yerde sarsıntı olduğu vakit, o muhakkak vakit sonra tekerrür eder. Yani zelzele olmuş, uzun vakit geçmiş ve hâlâ zelzele olmuyorsa biz oradan kuşku duyarız. Bu, orada güç birikiyor demektir. Günün birinde patlayabilir demek. Bu bilgiden hareketle; Erzincan ve Karlıova ortasında Kuzey Anadolu Fayı üzerinde, biz oraya Aksu Fayı diyoruz. Orada sarsıntı olabilir. Ne vakit olur bilemeyiz ancak kulağımız tetikte, orayı tehlikeli görüyoruz.
DEPREME KARŞI ÖNEMLİ ARAŞTIRMALAR YOK
– Maraş Türkoğlu’nda meydana gelebilir: Daha evvel uyarmıştım, “Elazığ Sivrice’de olabilir demiştim”, orada oldu. Artık Doğu Anadolu Fayı üzerinde, mesela Kahramanmaraş’ın güneydoğusu, Türkoğlu civarı orada en son sarsıntı 1513’te olmuş. Sene 2020’ye geldi, daha zelzele yok. Vaktinde sarsıntının büyüklüğü 7.4, yani orada da olabilir.
– Amanoslardan telaş ediyoruz: Amanoslar ve Hatay civarında, 1823’te sarsıntı olmuş. O tarihten beri bir şey yok. Artık oradan kaygı ediyoruz.
– Karlıova ve Palu ortasından kuşkuluyuz: Keza Karlıova ile Elazığ Palu ortası ve Bingöl kesitinden kuşkumuz olabilir.
– İstanbul için ‘deprem geliyorum’ diyor: İstanbul esasen bas bas bağırıyor, bekliyoruz diye… İstanbul derken, Marmara’yı kast ediyorum.
– Biga Yarımadası’nda küçük zelzeleler: Bursa taraflarının bulunduğu yerlerde, büyük ölçüde 99 sarsıntıları ile güç boşaldı, gerilim azaldı. Lakin Biga Yarımadası üzerinde, bu kuzey Anadolu Fayı’nın güney koluna bağlı olarak kimi küçük sarsıntılar olabilir. İzmir bölgesi de olabilir. Münasebetiyle bunlar kuşkulandığımız konular lakin her tarafı, tekerrür dönemi bilinmiyor. Uzun periyodik ve önemli araştırmalar da yok, bizim bilmediğimiz, söylemediğimiz yerlerde de sarsıntı olabilir.
DEPREMDEN EVVEL HAREKETE GEÇİLMELİ
Prof. Dr. Görür, alınması gereken tedbirlere değindi. Faylar üzerinde önemli araştırılmalar yapılması gerektiğini lisana getiren Prof. Dr. Görür, şöyle konuştu: “Devlet bir şeyler yapıyor. Sarsıntı olduğu devir devlet diyor ki, ‘Gideriz her türlü takviye veririz, göçükten kurtarırız, bina yaparız’, bu afet idaresidir. Bunun esasen yapılması gerek. Beşerler sarsıntıda yerin altında kalmış, kim yardım etmez ki? Devlet bütün planlarını bunun üzerine yapmaz, ‘Hele bir afet olsun, Allah büyüktür’ üzere bir yaklaşım yanlışsız değil.”
Prof. Dr. Görür, “Devletin MTA’sı var, organları var” dedi ve ekledi: “AFAD’ın yer bilimi araştırması yok. AFAD, sismik ağı yönetiyor. Artık belirli üniversitelere proje ve vazife vererek bütün faylarda çok önemli araştırmalar yapıp, her ayın özelliğini, niteliğini ve sarsıntı tekerrür periyotunun araştırılması gerekiyor. Bu desteklemesi gerekir. TÜBİTAK ile DPT ile yapabilir, yasa çıkartır, dayanaklar. Bütün bunları faylar botunca yapar. Sonra oradaki yerleşim alanları, o konutlar incelenir. Zelzele güvenliğine bakılır, o denli durumda yerleşim yerleri dayanır mı ona bakılır. Sonuçta peyder pey fayın özelliklerini bulup tehlikenin boyutunu ortaya koruz yani tehlike tahlilini yaparız. Bu tehlikeye karşı inançlı hayat alanlarını oluşturup risk tahlili de yaparız. Bu işi bitiririz. Burada çoluğumuz çocuğumuz yaşayacak. Kıymetli olan bölgelerde evvelce çalışmalar yapıp durumu afet olursa vereceği ziyanı tespit edersin şimdiden afet gelmeden başlarsın çalışmalara. Biz buna risk idaresi diyoruz.”
YÖNETMELİK UYGULANMADI
Jeofizik Yüksek Mühendisi Prof. Dr. Ahmet Ercan, ülkenin yüzde 64’ünün birinci derece sarsıntı bölgesinde yer aldığına dikkat çekti: “Binaların yasanın öngördüğü formda incelenip yapılması, sarsıntıları ölümcül olmaktan çıkarır. Elazığ’da yaklaşık 150 bin yapı var. Bu yapılardan yalnızca 76’sının yıkılması, 6,8’lik bir zelzelede Türkiye standartlarına nazaran az olarak görülüyor. Lakin bu sıfır da olabilirdi. 2007’de bir zelzele yönetmeliği çıkarıldı. Kentsel dönüşüm ilan edildi lakin dönüşüm yaygın olarak uygulanmadı. Yıkılan yapılara baktığımda eski yapılar… Demek ki Elazığ’daki yapılar taransa, bunlardan berbatları belirlenip yine yapılsa tahminen 6,8’lik zelzelesi yıkımsız görecektik.”
EĞİTİMLER TEKRARLANMALI
Jeofizik Uzmanı Dr. Oğuz Gündoğdu, şu değerlendirmede bulundu: “İstanbul ve Marmara Bölgesi, Kuzey Anadolu Fayı’nın tehdidi altında… 99’dan sonra İstanbul’a gerçek dürüst bir şey yapamadık. Tüm binaların elden geçirilmesi, sıhhatsiz olanların yıkılması ve eğitimlerin tekrarlanması gerek. 2’nci tehdit ise Elazığ’da 6,8’lik sarsıntının yarattığı tehdit. Bu, Doğu Anadolu Fay zonunda oluşan sarsıntı. Bu büyükçe bir sarsıntı ve aktivite ettiği fayların, tekrar hayata geçirilmesi kelam konusu…” Dr. Gündoğdu, alınması gereken tedbirler için ise şöyle dedi: “Burada belediye yahut hükümetin bu işe lider olması lazım. Kentsel dönüşüm yapıldığı vakit halkın durumu belirli. Devlet dayanağıyla yapılmalı.”