Geçtiğimiz günlerde açıklanan 2020 yılı Merkezi İdare Bütçe Kanun Teklifi kamu maliyesi ile artan sosyo Escort bayan ekonomik eşitsizlikler ortasındaki alakayı birkez daha gün yüzüne çıkartan ayrıntılarla dolu Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Lideri Naci Ağbal tarafından basına sunulan teklifin genel özellikleri evvelki bütçelerle değerli benzerlikler taşıyor 1 Bayan escort Direkt yarar üzerinden alınan Gelir ve Kurumlar vergileri yaklaşık 912 milyar TL olarak öngörülen vergi gelirlerinin üçte birini oluşturuyor Buna rağmen tüketim üzerinden toplanan yani yükümlülüklerin hesaplanmasında gelir farklılıklarını hesaba Escort katmayan dolaylı vergiler toplam gelirlerin yarısından fazlasını oluşturmakta ÖTV ve KDV dolaylı vergilerde başı çeken kalemler ÖTV 176 milyar TL ile öngörülen vergi gelirlerinin yaklaşık yüzde 20 sini teşkil ediyor İthal ve yerli tüketim kaynaklı KDV nin ise vergi gelirlerinin yaklaşık yüzde 35 ine denk gelmesi bekleniyor 2
Gelişmiş kapitalist ekonomilerde kar endeksli direkt vergiler toplam vergi gelirinin yüzde 40 ila 50 sini oluşturur 3 Ülkemizdeyse kamu hizmetlerinin mâliyetlerini dolaylı vergiler üzerinden yüklü olarak alt ve orta gelir kümeleri sırtlamakta Dolaylı vergilere bağımlılık genelde kayıtdışı iktisat mazeret gösterilerek yasallaştırılır Fakat vergi sistemimizin mevcut durumunu bu üzere teknik imkânsızlıklarla açıklamak son derece yetersiz olacaktır Çünkü kayıt dışı iktisadın yaklaşık olarak Türkiye ile birebir büyüklükte olduğu Meksika da direkt vergiler toplam vergi gelirinin yüzde 40 tan fazlasını oluşturuyor Bu oran ülkemizdeki direkt vergilerin toplam içindeki hissesinin bir oldukça ilerisindedir 4 Hasebiyle vergi yükünün toplumsal kesitler ortasında nasıl bölüştürüldüğü kayıt dışı iktisadın dayattığı kısıtlamaların ötesinde ıslahat için gerekli siyasi iradenin gösterilmesi ve buna uygun kurumsal pratiklerin belirlenmesi ekseninde tartışılmalıdır
ADALETSİZLİĞİ KÖRÜKLEYECEK EĞİLİMLER
Vergi yükünün gelir kümeleri ortasında hakkaniyetsizce paylaştırılması Türkiye vergi sisteminin genel özelliği olarak kabul edilse de 2020 yılı bütçesinde bu eğilimin kısmen daha da kötüleştiğini görmek mümkün Direkt vergilerin toplam gelir içerisindeki hissesini hesaplayıp bir evvelki yılın bütçesiyle kıyaslayacak olursak 2020 de dar ve orta gelirli kümelerin bütçe yükündeki hisselerinin arttığını söyleyebiliriz 2019 yılının gerçekleşen bütçesinde Gelir ve Kurumlar vergileri toplam vergi gelirlerinin yüzde 32 5 ini oluşturuyordu 2020 yılı bütçesindeyse her iki verginin de toplam içerisindeki hissesi daralarak yüzde 31 35 e düşüyor Direkt vergilerdeki bu oransal azalış temel olarak ÖTV ve ithal tüketimden alınan KDV ile telafi ediliyor Dolayısıyla bütçe yükünün bir kısmı varlıklı kesim ve şirketlerden tüketiciye kaymış oluyor
Buna ek olarak bütçe teklifindeki Vergi Harcamaları kalemi vergi yükünün dağıtılmasındaki adaletsizlikleri daha da pekiştiriyor Vergi harcamaları temel olarak istisna muafiyet ya da erteleme ismi altında devletin bir kısım vergi gelirinden vazgeçmesi manasına geliyor Bütçelerde genelde her vergi cinsinden belli ölçülerde harcama öngörülür 2020 bütçe teklifindeki vergi harcamalarında ise aslan hissesini direkt vergiler teşkil ediyor Gelir ve Kurumlar vergilerinde 117 milyar TL gelirden vazgeçilirken dolaylı vergilerde bu ölçü 71 7 milyar TL de kaldı Ayrıyeten Hazine ve Maliye Bakanlığı nın mevzuya dair yayımladığı son raporu incelersek 2017 ve 2020 bütçelerindeki vergi harcamalarınıkıyaslayarak vakit içindeki değişimi de tespit edebiliriz 5 Buna nazaran 2017 yılının gerçekleşen bütçesinde devletin direkt vergilerde vazgeçtiği gelir tıpkı yılın toplam vergi gelirinin yaklaşık yüzde 11 46 sına denk geliyor 2020 bütçesindeyse bu oran yüzde 12 7 Yani devlet direkt vergilerin giderek daha büyük bir kısmına muafiyet sağlayarak dolaylı vergilere olan bağımlığını arttırmıştır Oysa muafiyet sağlanmayan direkt verginin her bir lirası dolaylı vergilere olan gereksinimi azaltıp tüketiciye yüklenen maliyeti hafifletebilirdi
MEVCUT VERGİ SİYASETLERİNİN FATURASI GELİR VE SERVET EŞİTSİZLİĞİ
Vergilendirme kaynakların bölüşümü gerçekleştikten sonra eşitsizlikleri törpüleyecek temel siyaset enstrümanlarındandır Türkiye de gelir eşitsizliği 2007 den itibaren gözle görülür bir boyutta tekrar artmakta Dünya Eşitsizlik Veritabanı nın 2016 yılı kayıtlarına nazaran ülkemizde en çok kazanan yüzde 1 lik kesim ulusal gelirin yüzde 23 4 ünü elde etmektedir 6 Emsal bir biçimde doruktaki yüzde 10 luk kesim ulusal gelirden yüzde 53 9 luk hisse almaktadır Vergi sisteminde esaslı değişiklikler yapılmadıkça ya da işçilerin sermayeye karşı pazarlık gücünü arttıracak tedbirler alınmadıkça gelirin dar kümelerin elinde bu derece ağırlaşması kaçınılmaz görünüyor
Adaletsiz vergi sistemimizin bir öbür yan etkisiyse artan servet eşitsizliği Vergi gelirlerinin büyük kısmının tüketim üzerinden elde edildiği durumda alt ve orta sınıfların birikim yapmasının şartları da ortadan kalkmaktadır Tüketim malları üst gelir kümesinin bütçesinde küçük bir yer tutarken alt sınıfların harcamalarının büyük çoğunluğunu oluşturur Bu nedenledir ki dolaylı vergiler fakiri zenginden daha çok tesirler Gelirin faal vergilendirilemediği durumlarda daha çok birikim yapma fırsatını elde eden üst gelir kümeleri artan ölçülerde servet stoğuna sahip olur Dar gelirlinin aslında kıt olan tasarruf imkânlarıysa dolaylı vergiler sonucunda buharlaşır Credit Suisse tarafından hazırlanan Global Servet Bilgi Kitabı na nazaran ülkemizdeki yüzde 1’lik dilim 2000 yılında ulusal servetin yüzde 38.1’ine sahipti. Bu oran 2008’de 43.8’e, 2018’de 54.4’e yükseldi (7). Bu oranlara nazaran Türkiye servet eşitsizliği konusunda neoliberal kapitalizmin kalbi sayılan ABD’nin bile çok ötesindedir. Tıpkı raporun 2018 datalarına nazaran ABD’deki yüzde 1’lik kesim ulusal servetin yüzde 35.3’ünü denetim etmektedir.
Çarpık vergi siyasetleri sonucunda vahim seviyelere erişen gelir ve servet eşitsizliğini Türkiye nin hayati toplumsal sıkıntılarından biri olarak görmek durumundayız Derinleşen eşitsizlikler toplumsal dokuyu zedeleyip yurttaşlar ortası dayanışma hissinin altını oymaktadır Ayrıyeten gelir eşitsizliğinin nitelikli işgücü gelişimini ve hasebiyle ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediği fikri giderek yaygınlaşmakta ve ampirik bulgularla desteklenmektedir 8 Bunlara ek olarak gelir ve servet eşitsizlikleri çağdaş toplumlarda demokratik siyasetin işlerliği bakımından da tehdit teşkil ediyor Küçük kümelerin elinde ağırlaşan fevkalâde servet birikimi toplumda eşi olmayan bir güç ve nüfuz alanı manasına gelmektedir Sermaye sahipleri mali güçleriyle orantılı olarak siyasetçilerle girişilen akçeli işler yahut lobicilik faaliyetleri vasıtasıyla demokratik karar alma sistemlerini kendi keyfi iradelerine tabi kılabilmektedir
RADİKAL BİR TEKLİF SERVET VERGİSİ
Eşitsizlikler bu kadar derine kök salmışken durumun yalnızca gelir vergisi reformuyla düzeltilebileceğini düşünmek naiflik olacaktır Tek başına gelirin faal vergilendirilmesiyle sosyo ekonomik eşitsizliklerin denetim altında tutulabileceği fikri dünyada yükselen eşitsizlik trendleriyle çelişiyor Direkt gelir vergisini Türkiye ye kıyasla daha başarılı uygulayan ülkelerde dahi artan gelir ve servet eşitsizliği 1980 sonrası periyoda damgasını vurdu 9 Gelir vergisinin başarabilecekleri Türkiye üzere ülkelerde daha da kısıtlı Çünkü on yıllardır süregiden mevcut vergilendirme pratikleri toplumsal bölümler ortasında Avrupa ve ABD de görülmemiş ölçüde bir servet farkının oluşmasına katkıda bulundu Yalnızca gelirin yine bölüşümüne odaklanmak kelam konusu birikmiş servet eşitsizliklerini görmezden gelmek manasına gelecektir Dünyanın öteki bölgelerinde de benzeri telaşlar “servet vergisi” talebinin yükselişine neden oldu. Yirmi Birinci Yüzyılda Kapital kitabının müellifi, Fransız iktisatçı Thomas Piketty, kapitalizmin eşitsizlik üreten dinamiklerinin lakin servet vergisi üzere uygulamalarla denetim edilebileceğini savunmakta (10). Tıpkı talep, Demokrat Parti aday adayları Bernie Sanders ve Elizabeth Warren tarafından da yakın vakitte Amerikan siyaset sahnesine taşındı (11).
Ülkemizdeki servet eşitsizliğinin alarm verici seviyesi bu tıp radikal reformist siyasetlere en az Batı toplumları kadar muhtaçlığımız olduğunu gösteriyor Toplumsal demokrat ve sosyalist partilerin vergi adaleti uğraşını gündemlerine alması ve servet vergisi üzere yenilikçi fikirlere alan açması muhalafetin telaffuz ve siyaset repertuarını genişletecektir Her şeyden evvel bu türlü bir kaynak transferinde zenginlikler toplumun gereksinimlerine nazaran kullanılabilecektir. Öte yandan, esaslı bir vergi ıslahatının önündeki manileri şimdiden tartışmaya başlamalı, kendimizi yarına hazırlamalıyız. Örneğin, Türkiye üzere dünya pazarının küçük bir kısmını oluşturan ülkelerde gerçekleşecek vergi ıslahatı, yurtdışına sermaye kaçışı üzere tehlikeleri de beraberinde getirmektedir. Bu tıp muhtemel kısıtlamalar, toplumcu ekonomiyi kurma ufkunu ulus devletin ötesindeki tahayyül ve dayanışmaların başarısına bağlı kılmaktadır. Tam da bu sebeple vergi adaleti uğraşını ülkemizin yerelliğini aşan, bölgesel ve global ölçekteki ittifaklar bağlamında şekillendirme imkanlarını düşünmemiz gerekiyor. Piketty’nin global servet vergisi önerisi bu doğrultuda bizlere âlâ bir başlangıç noktası sunuyor.
Uğur Aytaç Amsterdam Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü