Amerikan polisinin George Floyd’u kelepçelediği halde dokuz dakika boynuna basarak öldürmesinin akabinde patlak veren ayaklanmaların en dikkat cazibeli öğelerinden biri kimi şovlarda kendini gösteren Sovyetler bayrağı oldu. Toplumsal medyada Amerikan yöneticilerini öteki hiçbir şeyin bu derece rahatsız edemeyeceği konuşuluyor. Batı dünyasında sosyalist hareket gücünden ve ideolojik özünden çok şey kaybetse de bilhassa Sovyetler bayrağıyla simgelenen, sınıf eksenli “eski sol”un simgelerini tekrar Amerikan sokaklarında görmenin yöneticileri rahatsız edeceğini yazanlar haklılar da. Zira Amerika’nın hükümranları, o bayrağın tesirini silebilmek için uzun bir uğraş ve sonunda büyük Soğuk Savaş’ı verdi.
Soğuk Savaş sadece Avrupa’daki Sovyet ya da komünizm tesirini maksat almıyordu. Yirminci yüzyılın birinci yarısında Amerikan edebiyatına damgasını vuranın, bir yanda Amerikan hayalinin çöküşü teması ve başka yanda sosyalizmin tesiri olduğunu öğrenmek bugün pek çokları için çarpıcı olabilir. Lakin daha da çarpıcı olan, Amerikan hükümranlarının son yüzyılın büyük kısmını komünizmi bir öcü olarak çizmeye harcamalarına, bu yolda Amerikan halkını dünya yüzündeki en bilgisiz, en bön halklardan birine çevirmiş olmalarına karşın, kendi idarelerinin yarattığı canavarlığın, kapıdan kovdukları sosyalist ideolojiyi bacadan girmeye davet etmesini izlemek zorunda kalmaları.
Yirminci yüzyılın birinci yarısında Amerika’da sol hareketin gücünü Amerikan edebiyatından izleyebiliyoruz. Amerikan Rüyası’nın çöküşü daha 1920’li yıllarda yazılmaya başlamıştı, 30’lu yıllarda büyük Amerikan müelliflerinin neredeyse hepsi, şu ya da bu açıdan hem Amerikan hayalinin hem de kapitalizmin çöküşünü yazıyordu. Bugün bu periyottan en bilinen isimler tahminen Jack London ve John Steinbeck. Upton Sinclair ve Howard Fast üzere toplumcu gerçekçi muharrirler bugün edebiyat kanonu’nun bir kesimi olarak görülmüyor. Liselerde, üniversitelerde okutulmuyor, yayınevleri bunların kitaplarını pek seyrek yayınlıyor ya da hiç yayınlamıyor. Birçoklarının yapıtlarına internetten dahi ulaşmak güç. Kendisini özgürlükler ülkesi olarak lanse eden Amerika’nın Soğuk Savaş’ının sayısız Amerikalı kurbanından ikisiler.
BİR MİTİN YIKILIŞI
Sinclair’in çok daha ünlü romanları da var, lakin Türkçe’ye Sanayi Hükümdarı ismiyle çevrilen The Flivver King’i anacağım, zira Amerikan duşunun çöküşünü en hoş işleyen romanlardan biri. Sinclair, romanda Shutt ailesi ile işverenleri Henry Ford’un hayatını husus alıyor. Baba Shutt, Ford’un birinci fabrikasında çalışmaya başlamış bir emekçi. Arabaları ve üretim bandıyla dünyanın sayılı monopollerinden birini kuracak Ford onun için Amerikan Rüyası’nı temsil ediyor: Amerika fırsatlar ülkesi, “Çok çalış, o vakit hangi sınıftan, hangi ırktan olursan ol, Amerika’da kazanırsın!” Elbette, Ford her gün servetine servet katarken Baba Shutt’ın kıt kanaat geçinmesini sağlayan fiyatı her krizde, üretimi artırıp hızlandıracak her yeni gelişmede daha da kesiliyor. Ford otomotiv, yine elbette, yaşlanmaya başlaya baba Shutt’ı işten çıkarmakta tereddüt de etmiyor.
Oğullardan en büyüğü Abner Shutt babasının yetiştirmesi, yola tıpkı ülkülerle başlıyor. Çok çalışıyor ve sonunda ustabaşı olabiliyor. Maaşındaki artış ve yeni evliliğiyle çok kısa bir mühlet memnunluk hayalleri kurabilen Abner kısa mühlet içinde Amerika duşunun acımasız bir kandırmacadan ibaret olduğunu anlıyor. Maaşındaki artış enflasyonla, konut kredisi ödemeleriyle, çocukların okul masraflarıyla eriyip gitmekle kalmıyor; borçlarıyla eli kolu bağlanmış Abner öbür personellerden o biraz daha yüksek maaşını koruyabilmek için personellerin başında sertleştikçe sertleşiyor. Sonunda, konut işleri ve çocukları ortasında sıkıcı bir hayata mahkum olan eşinden bıkmış, huysuz ve mutsuz bir adam oluyor.
Oğullardan ortancasının, artık babasının inandığı hayale karnı tok. O 1920’li yıllarda Amerika’nın az sayıdaki şahsa diğer bir hayal sunduğunu görüyor. Mafyaya katılıyor ve greve giden personelleri, monopollerin yolsuzluklarını yazan gazetecileri dövüyor. Bunların içinde sendikada çalışan, kendi küçük kardeşi de var. Amerika’da köşeyi dönmenin yolu buradan geçiyor.
Soğuk Savaş, Upton Sinclair’ın best-seller olduğu bir Amerika’yı, öğrencilerinin birçoklarının Sinclair’ın ismini dahi duymadığı bir Amerika’ya çevirme fonksiyonu gördü. Sırf Amerika mı, bugün dünyanın dört bir köşesinde yayıncılık monopollerin elinde. Büyük yayınevlerinin kaçında, dahası, üniversitelerin kaçında Upton Sinclair ismine rastlayabilirsiniz? Ya Howard Fast’a?
KIZIL AVI VE YABANCI DÜŞMANLIĞI
Howard Fast, Sinclair’in yazgısını paylaşmıştı. Türkçe’ye Sacco ve Vanzetti başlığıyla çevrilen The Passion of Sacco ve Vanzetti, konusunu gerçek hayattan aldı; Fast, 1920’de işlemedikleri bir cürümden idama mahkum edilen iki genç İtalyan anarşistin idamlarının gerçekleşmesinden evvelki yedi yılını anlattı. 1920’lere gerçek gelindiğinde sosyalist hareket Amerika’da o kadar güçlü ki 1919’da ünlü Kızıl Avı başlamıştı. Bu periyotta Amerika’da personellerin birçok yabancı kökenliydi; Amerika’ya yeni bir gelecek kurma, Amerikan hayalini yakalama ümidiyle gelmişlerdi. Hasebiyle sosyalist harekette de önemli bir yabancı yükü vardı ve sosyalizm düşmanlığı yabancı düşmanlığıyla bir ortada gitti. Fast kapitalizmin yabancı çalışanları nasıl eğitimsiz ve aç bıraktığını, kabahat oranı artarken eski yerleşimcilerin bu koca toplumsal sorunu yabancılara mal edişlerindeki körlüğü ve acımasızlığı en keskin halde ortaya koydu.
Kızıl Avı’nın gayesi sosyalistleri yakalama ve yargılamaydı elbette, lakin tesirli olabilmesi için bunun ötesinde bir büyük dehşet uyandırması, dehşet salması da gerekiyordu. Münasebetiyle, Sacco ve Vanzetti, hatası sahiden işleyenin itirafına, dünyanın dört bir yanından aydınların büyük kampanyalarına rağmen idam edildi.
Tüm baskılara, göz nazaran göre hatasız yere idama gitmelerine karşın solun yenildiği hissiyatında değildiler. Vanzetti’nin idamından kısa müddet evvel kendisiyle görüşen bir gazeteciye söylediklerinden bir pasaj gazetelerde “Vanzetti yargıçlara ne diyor” başlığıyla yayımlandı. Joan Baez konuşmanın son kısmını “Here’s to you” ismiyle şarkılaştırdı, Yücel daha uzunca bir kısmını “Yargıçlara Son Sözüm” başlığıyla Türkçe’ye çevirdi ve şiirleştirdi:
Bunlar gelmese başıma, siz çıkmasaydınız karşıma
ona buna sıkıntı anlatacağım diye köşe başlarında
harcar giderdim ömrümü,
silik, bilinmeyen, yenilmiş titretir giderdim kuyruğu.
Ama artık o denli mi ya!
Bizim başarımız bu vefat, bizim zaferimiz bu.
Dünyada aklımıza gelmezdi bu türlü faydalı olacağımız,
insanlık için, adalet için, hürlük için
es kaza gördüğümüz bu hizmeti
bir kez değil, on defa yaşasak yapamazdık.
Dediklerimiz, hayatımız, çektiklerimiz hiç kalır bunun yanında
hiç kalır yanında idamımız -bir kunduracıyla bir işportacı kesiminin idamı
Yaşayacağımız o son anı elimizden alamazsınız ya!
O bizim işte, o bizim zaferimiz.
Kızıl Avı, Sacco ve Vanzetti’nin idamları, 1. Dünya Savaşı’nın ardından Amerika’ya akın zenginlik, sosyalist hareketin kısa bir mühlet bir ölçüde geri çekilmesini beraberinde getirirken, 1929’da Büyük Buhran tüm dünyada kapitalizme ve liberalizm itimadı kökünden sarstı. Steinbeck’in çok üretim krizini, bununla gelen işsizlik ve açlığı, sermaye kârını koruyabilsin diye üretilen yiyeceklerin yok edilmesini, Amerikan duşunun pekçokları için bir portakal yiyebilme hayaline dönüştüğü acı yılları en çarpıcı imgelemle anlattığı Gazap Üzümleri birinci ve son kere tekrar, Amerika’nın özgürlüğün savunucusu rolüne soyunduğu Soğuk Savaş’tan çok evvel, 1940’da fime uyarlandı.Günümüz Hollywood sinemalarına aşina olanlar, romanın ana karakteri Tom Joad’u oynayan Henry Fonda’nın “Aç insanların karınları doymasın diye ne vakit bir hengame çıksa orada olurum. Ne vakit bir polis bir emekçiyi dövse orada olurum,” repliğini şaşkınlıkla dinleyebilir. Lakin romanın tahminen de en çarpıcı kısmı, portakalların beşerler yiyemesin diye tonlarla yakıldığı, patateslerin ırmağa atıldığı, domuzların öldürüldüğü, monopollerin kârı ismine insanın bolluk içinde göz nazaran göre açlığa mahkum edilmesinin anlatıldığı, romana ismini veren kısımdır:
“İnsanlar, ırmaktan ağlarla patates toplamak istiyor, muhafızlar onları engelliyor. Külüstürleriyle yerlere atılan portakalları almaya geliyor lakin meyvelerin üstüne gaz dökülüyor. Ve çekilip bir kıyıda duruyor, çukurda öldürülen domuzların çığlıklarını dinliyor, sonra çukurların dolduruluşunu, portakal yığınlarının kül oluşunu izliyorlar. Aç insanların bakışlarına giderek artan bir öfke yerleşiyor. Gazap üzümleri insanların ruhlarında olgunlaşıyor, bağbozumu yaklaşıyor.”
İTFAİYECİLERİN MİSYONLARININ KİTAP YAKMAK OLDUĞU BİR AMERİKA’YI ANLATIR
Amerika, 2. Dünya Savaşı’nda ve sonrasında yaptıklarıyla, atom bombası, dünyanın dört bir yanına müdahaleleri ve global sömürüsüyle kazandıklarının çok küçük bir kısmını kendi çalışanlarına aktardı. Öteki yanda, bilhassa Soğuk Savaş’tan itibaren, kendi aydınlarının isimlendirmesi ile bir “anti-entelektüelizm”, bilgi düşmanlığı ve cahilleştirme programı izledi. Yine Amerikan edebiyatından tek bir örnek vermekle yetinelim: Ray Bradbury’nin Fahrenheit 451’in itfaiyecilerin misyonlarının kitap yakmak olduğu bir Amerika’yı anlatır ve romanda küçük bir kız çocuğu ana karakter Montag’a, evvelden fotoğraflarda insanların olduğu yanlışsız mudur, diye sorar. Bradbury, Soğuk Savaş sırasında Amerika’nın toplumcu gerçekçi sanat karşı soyut dışavurumculuğu desteklemesine gönderme yapmaktadır. Hükümranları, Amerikalıların ve dünyanın başını, tıpkı soyut sanat fotoğraflardaki üzere boşaltmayı amaçlamıştır. Bir ölçüde başarılı olduklarını biliyoruz.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısı Amerika’nın ve dünyanın sağa ve daha sağa, sonra daha da sağa kayışının tarihidir birebir vakitte. Covid-19 salgını işte bu sağa kaymanın sonuçlarını gösterdi kitlelere. Tüm temel kurumlarını tekellere teslim etmiş olduklarını, bunun tesirlerini gösterdi. Ve bu tesirlere en keskin halde maruz kalanlar da fakirler ve etnik azınlıklar oldu.
Gazap üzümlerinin bir kere daha olgunlaştığı bir periyoda açılma işaretleri veriyor dünya.
Deniz Hakyemez