Başta alkol ve sigara olmak üzere mal ve hizmetlere uygulanan ‘dolaylı vergiler’ vatandaşın cebini yakıyor. Devletin vergi gelirinin yüzde 80’i çalışandan çıkıyor. Şirketlere ise 2002’den beri sekiz vergi affı geldi. Türkiye’deki dolaylı vergilerin artışı da dikkat çekiyor. Alkollü içkilerde yüzde 80’i aşan, tütün eserlerinde ise yaklaşık yüzde 70’lik vergi yükü bulunuyor. Son 10 yılda Türkiye’nin yerli içkisi rakının 70’lik fiyatı 23 TL’den 142 TL’ye çıkarken, bu fiyatın yüzde 82,5’i dolaylı vergi olarak devletin kasasına gidiyor.
Ekonomi idaresi, 2020 bütçesinde 784 milyar TL vergi geliri hedeflerken, yalnızca alkol ve sigara tüketiminden, 2020 yılında yaklaşık 90 milyar TL’lik vergi geliri elde etmeyi planlıyor. 2020’de toplam vergi gelirlerinin yaklaşık yüzde 70’inin dolaylı vergilerden elde edilmesi hedefleniyor.
Deutsche Welle Türkçe’den Aram Ekin Duran’ın haberine nazaran, Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak’ın hafta başında gerçekleştirdiği “2019 Kıymetlendirme Toplantısı”nda birtakım kesimlerde yeni vergi indirimlerinin gündeme gelebileceğine dair kelamları, “2020’de şirketlere yeni bir vergi affı gelir mi?” sorusunu gündeme getirdi.
Şirketlerin vergi borçlarını silen yahut tekrar yapılandıran ‘vergi affı’ düzenlemeleri, Türkiye’de siyasi iktidarlar tarafından sıklıkla başvurulan bir yol. Cumhuriyet tarihi boyunca ortalama her iki buçuk yılda bir vergi affı çıkarılırken, 1924’ten bu yana 35 vergi affı düzenlemesi yürürlüğe girdi. Bu düzenlemelerin sekizi AKP iktidarı periyodunda hayata geçirildi.
Hükümet bir yandan ekonomik sakinliğin şirketler üzerindeki olumsuz tesirlerini hafifletmek için vergi afları düzenlerken, öbür yandan çalışanlar üzerindeki vergi yükünü artırıyor. Çalışanların maaş ve fiyatları üzerinden kesilen gelir vergisi ile alkolden sigaraya, beyaz eşyadan mobilyaya kadar pek çok alanda uygulanan dolaylı vergiler, 2020 yılında da vergi gelirlerinin yaklaşık yüzde 80’ini oluşturacak. Türkiye’deki vergi sistemini beş soruda mercek altına aldık.
DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGİ NEDİR
Dolaylı vergiler bir mal yahut hizmet üzerinden tahsil edilen vergilerdir. Bu vergiler vatandaşlar tarafından mal ve hizmet satın alınırken ödendiği için devletin en kolay tahsil ettiği vergi cinsidir. Katma paha vergisi ile özel tüketim vergisi, özel irtibat vergisi, talih oyunları vergisi, gümrük vergisi, damga vergisi, banka ve sigorta süreçleri vergisi üzere vergiler dolaylı vergiler ortasında yer alır.
Maliye’ye kar beyan edilerek ödenen vergilere ise dolaysız vergi denir. Gelir vergisi, kurumlar vergisi, motorlu taşıt vergisi üzere vergiler dolaysız vergi olarak tanımlanıyor. 2020’de toplam vergi gelirlerinin yaklaşık yüzde 70’inin dolaylı vergilerden elde edilmesi hedefleniyor.
ALKOL VE SİGARDAN ALINAN VERGİLER NEDEN BU KADAR YÜKSEK
Alkollü içkilerde yüzde 80’i aşan, tütün ve sigara eserlerinde ise yaklaşık yüzde 70’lik vergi yükü bulunuyor. Son 10 yılda Türkiye’nin yerli içkisi rakının 70’lik fiyatı 23 TL’den 142 TL’ye çıkarken, bu fiyatın yüzde 82,5’i dolaylı vergi olarak devletin kasasına gidiyor.
Sigarada da durum farklı değil. Vergi uzmanı Nedim Türkmen’in hesaplamalarına nazaran, 2006-2018 yılları ortasında Türkiye’de sigaraya 423,4 milyar TL ödenirken, bunun 340,3 milyar TL’si ÖTV ve KDV olarak devlete kaldı.
Hükümet alkol ve sigara tüketiminden 2020 yılında yaklaşık 90 milyar TL’lik vergi geliri elde etmeyi planlıyor. Kimi kesitler AKP iktidarı periyodunda alkol ve sigara tüketiminin azaltılması yahut cezalandırılması hedefiyle dolaylı vergilerin artırıldığını savunuyor. Bununla birlikte çok geniş bölümler tarafından tüketilen bu eserlere uygulanan vergilerin Hazine’ye anında gelir olarak yazılması, iktidarın bütçe maksatlarını tutturması için daima kullanabileceği bir kaynak yaratıyor.
HÜKÜMET NEDEN ŞİRKETLERDEN VERGİ TOPLAMAK YERİNE DOLAYLI VERGİLERE TARTI VERİYOR
Çünkü dolaylı vergiler çok kolay toplanıyor ve en kıymetlisi de anında gelir olarak Hazine’ye yansıyor. Dolaylı vergilere artırım yapıldığında, çabucak sonraki ay bu bütçeye yansımaya başlıyor. Lakin Gelir ve Kurumlar Vergisi üzere dolaysız vergilerde artış yapıldığında, en erken bir yıl sonra bütçeye yansıyor.
Modern vergi sistemine nazaran vergilerin herkesten geliri oranında alınması gerekiyor. Lakin dolaylı vergilerde bu türlü bir prensip bulunmuyor. En fakir da en güçlü de bir mal ve hizmet satın alırken tıpkı oranda vergi ödüyor. Türkiye’deki tablo, bu açıdan Avrupa Birliği’nin tam karşıtı.
Avrupa İstatistik Ofisi (Eurostat) verilerine nazaran Avrupa Birliği’nde dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içerisindeki hissesi yüzde 30-35 civarında. EY (Ernst&Young) Türkiye Vergi Hizmetleri Yayın Yöneticisi Fatih Köprü, Türkiye’de toplanan Gelir Vergisi’nin de yüzde 95’inin çalışanların fiyatlarından direkt kesildiğine dikkat çekiyor. Şirketleşmemiş esnaf, zanaatkar ve ticaret erbabından kesilen Gelir Vergisi ise sadece yüzde 5.
TÜRKİYE 2019’DA NEDEN VERGİ GELİRLERİNDE KAYIP YAŞADI
Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın geçtiğimiz günlerde açıkladığı 2019 yılı Aralık ayı bütçe sonuçlarına nazaran, hükümetin 2019 yılı için öngördüğü 756,5 milyar TL’lik vergi gelirleri gayesinde 83 milyar TL’lik bir gedik oluştu.
Ekonomi idaresi 2020 bütçesinde ise 784 milyar TL vergi geliri hedefliyor. Lakin 2019’daki duruma nazaran 110 milyar TL’lik vergi geliri artışının nasıl sağlanacağı merak konusu. Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Bumin Doğrusöz’e nazaran, vergi gelirlerindeki kaybın pek çok nedeni var.
Doğrusöz vergi sistemindeki gri alanların çok olması, iktisattaki daralma ve işletmelerin nakit ıstıraplarının yanı sıra çabucak her yıl bir vergi affı yahut borç yapılandırma düzenlemesinin gelmesinin şirketlerden vergi tahsilatını zorlaştırdığını söylüyor. Bugünlerde piyasalarda yeni bir vergi affı beklentisinin oluşmaya başladığını söz eden Doğrusöz, “Bu etkenler nedeni ile şirketler vergi ödememeyi tercih ediyor. Şirketlerden alınan vergi gelirleri düştükçe de, hükümet devayı dolaylı vergileri artırmakta buluyor” diye konuşuyor.
DAHA ADİL BİR VERGİ SİSTEMİ NASIL KURULUR
Türkiye, 2020’ye üç yeni vergi ile giriş yaptı. Bunlardan birincisi dijital hizmetler üzerinden ödenmesi gereken “dijital hizmet vergisi”, ikincisi otel ve motel üzere yerlerde kalanlardan alınacak “konaklama vergisi” ve üçüncü olarak da bedeli 5 milyon lirayı aşan konutların kıymeti üzerinden hesaplanacak “değerli konut vergisi” oldu.
Yeni vergiler kamuoyunda tartışmaya neden olsa da, hükümet yeni düzenlemeyi uygulamakta kararlı. EY (Ernst&Young) Türkiye Vergi Hizmetleri Yayın Yöneticisi Fatih Köprü’ye nazaran Türkiye vergi sistemindeki çarpık tablo, sıklıkla gündeme gelen vergi afları ve yine yapılandırmalarla daha da problemli hale geliyor.
Köprü, “Vergi afları şirketlerin vergi ödeme motivasyonunu düşürüyor. Vergisini vaktinde ödeyenlerin sisteme itimadı ise azalıyor” değerlendirmesinde bulunuyor. Son yıllarda şimdi bir vergi affı düzenlemesinin müddeti dolmadan öbür bir düzenlemenin hayata geçirildiğini tabir eden Köprü, “Öncelikle beyanname sahiplerinin sayısını artıracak ve vergi vereni cezalandırmayacak bir sisteme geçilmesi gerekiyor” diyor.
Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Bumin Doğrusöz ise Türkiye’deki vergi sistemini “ilkeleri kaybolmuş, yamalı bohçaya dönmüş bir sistem” olarak tanımlıyor. Pek çok düzenlemede süreksiz unsurların sayısının sabit hususların sayısını aşar hale geldiğine işaret eden Doğrusöz, “Türkiye’nin istikrarlı ve adil bir vergi sistemi kurabilmesi için vergi kanun ve uygulamalarının yine yazılması koşul. Faal bir ceza sisteminin getirilmesi ve gerek Gelir Vergisi gerekse dolaylı vergiler üzerinden çalışanların sırtına yüklenen vergilerin hafifletilmesi gerekiyor” diyor.