COVID 19 salgını nedeniyle insanlık konuta hapsoldu. Adeta bir Black Mirror bölümü üzere. Bazıları hayat çabası veriyor, kimimiz yeni hobiler ediniyor yahut eski hobilerine dönüyor, hatta bazıları yeni meslek kapıları açmaya çalışıyor fakat sanırım çoğumuz Netflix ve gibisi “platform”ların karşısında yaşıyoruz. “Beğenilerimize” göre iddia yapan bir algoritma sayesinde yeni içeriklere ulaşıyoruz. Bu bile başlı başına bir yazı konusu. Lakin bununla vaktinizi almayayım.
Başlıktan da anlaşılacağı üzere yazının konusu The Platform adlı Netflix sineması ve bu sinemadaki felsefi göndermeler (veya bazılarına nazaran, birtakım zorlama yorumlar). Yeniden de bununla hudutlu kalmayıp farklı düzlemlerde yorumlayacağız diziyi; sırasıyla, birinci yazımızda politik (eee Ortadoğu’luyuz ne de olsa) sonra ikinci yazımızda felsefi, ruhsal ve nihayet son yazımızda tasavvufi istikametlerine değineceğiz. Aslında tüm bu boyutları ideoloji altında ele almak mümkün; ne de olsa ideolojiden doğdu tüm bunlar. Bir meczup taş attı (yoksa elma mıydı o?) ve binbir uzman taşı çıkarmaya kalkıyor.
Ama evvel uyaralım. Bu yazı dizisi ağır “spoiler” içerir. Evvel sineması izleyiverin.
Vira Bismillah!
Kronolojik bir sıra izlemeyeceğiz. Vakit almamak için…
KARAKTER ADLARI
Önce karakter isimlerinden başlayalım. Karakter isimlerinin birçok Doğu lisanlarından gelmektedir. “Baharat” hepimizin malumu, Arapça’dan.
Diğer bir karakterin ismiyse “Trimagasi”. Malayca’da “teşekkür ederim” anlamına gelen “Terima Kaşi” sözcüğüne bir gönderme olsa gerek.
Kahramanımızın ismi “Goreng”dir. Bu ismin uzak Asya’daki çeşitli lisanlarda kullanıldığı görülmektedir. Bilhassa Endonezya mutfağında yemeklerin başına eklendiğinde “kızarmış” manası vermektedir. Sözcüğün öbür bir anlamıysa “çirkin”, “kötü” yahut düpedüz “dandik”tir.
Karakterlerden “Imoguiri”, Endonezca’daki “Imogiri” sözcüğüne gönderme yapmaktadır. Bu sözcüğün anlamıysa “asil mezarı” veya kısaca “mezar”dır.
Gizemli karakterin adı “Miharu” ise Japonca’dan gelir. Kullanılan Kanji’ye nazaran manaları değişmektedir. Lakin çabucak her manada dişillik çağrışımları bulunur. Manalar ortasında, okyanus, günışığı, paklık sayılabilir.
İLK KATMAN (YANİ POLİTİK OLAN): BASKI, ZULÜM VE DİRENİŞ
Film pek çok izleyicinin gözünde apaçık politik bir yapıttır. Üstelik bu bir yanılsama da değil. Çünkü politik referanslara hem açıktan hem de örtülü olarak çokça yer verilmiş.
Karakterlerin isimleri da bu çağrışımları desteklemektedir. Şurası açık ki Platform’un tepesinde yemeklerin hazırlanması sahnesi, işini çok büyük bir ciddiyetle yapan bir grup ve onların şefiyle estetize edilmiş bir diktatörlüğe göndermede bulunmaktadır. Şefin karşısında tüm çalışanlar adeta muma dönmüştür. Her şey büyük bir ciddiyetle ve nizam içerisinde yapılmaktadır. İnsanın Nazi geçit merasimlerini hatırlayası geliyor: Estetize kötülük. Ne var ki, oligarşinin bu biçimde temsil edilişi estetiğe gizlenmiş diktatörlüğün temelinde bir hizmeti yerine getirdiğini de imlemektedir. Ne de olsa, her şey yemeklerin hoş sunulmasına bağlı. Evvel birinci kattakiler yiyecek sonra vakitle daha alttaki sınıflara (katlara) gidecek yemekler. Böylece, ekonomi-politik piramit çok çarpıcı bir biçimde temsil edilmektedir. Üstelik üst katlardan bakıldığında alttakilerin yemeklere yumulma davranışı gitgide daha da “hayvanlaşmakta”; alt katlardan üsttekilere bakıldığında kişinin çabucak bir üst katındaki beşerler bile idarenin parçasıymış üzere hareket etmektedir. Katlarda yükseldikçe “zerafet” aşağıya indikçe kusurlar artar.
Platformda birtakım kurallar vardır: Her ay sonunda, o katı paylaşanlar birlikte bir diğer kata taşınırlar. Nasıl taşındıklarını görmeyiz. Evvel gaz verilir, bireyler uyutulur ve sonunda gözlerini açtıklarında bir diğer kattadırlar.
Diğer bir kuralsa platform o katta durup da yeşil ışık yandığında yemekler yenmeli kırmızı ışığın yanıp platformun katı terk etmesiyle birlikte yemek faslı kapanmalı. Ha bir de hiçbir yemek saklanmamalı, biriktirilmemeli. Direktör (veya senarist) “tüketim toplumu” eleştirisi yapmaktadır. Bu tenkit Trimagasi’nin uzun uzadıya anlattığı televizyon reklamlarıyla da perçinlenmektedir. Evet, Trimagasi de bu reklamların ağına düşmüş ve reklamlarda gösterilen bıçakları almıştır. Bu da bizi Platform’daki öteki bir kurala getiriyor. Herkes yanında bir objeyle gelmiştir Platform’a. Herkes seçiminde özgürdür. Goreng, kitapla gelmiştir: Cervantes’in Don Kişot’u. Trimagasi bir şeyleri kestikçe daha da sertleşen Samuray isimli bıçağıyla; Imoguiri köpeğiyle; Baharat, ipiyle gelmiştir. Her bir obje karakterlere dair bir şeyler söyler bize. Goreng hayalcidir, faziletli olmaya, şövalyelik çağının faziletlerini sergilemeye heveslidir, tıpkı Don Kişot üzere. Bir gün Sanço Panzası’nı (Baharat’ı) bulup kahramanca dövüşecektir. Trimagasi gerçekçidir, hayatın sertliğini, gerçeğin katılığını yansıtır. Onda cani bir hal var üzere görünür evvel bize. Lakin sonra anlarız o kitapsız bilendir. Aslında Platform’la ilgili bildiğimiz kuralları Trimagasi öğretir bize, kimi vakit bilge bir insanın sessizliği ve sabrıyla. Hayattan ilham alır. Bu yüzden de orada en çok işe fayda görünen objeyi yanına almıştır. O, beyaz yakalı telaşlarıyla kendini geliştirmek için (spor olsun diye, şövalyece bir şeyler yapmak için) Platform’a giren Goreng’in tersine Platform’da bir mahkumdur. Öte yandan, Goreng çürümüş (kızarmış), tarihin tozlu sayfalarında kalmış bir kahramandır. Sonunda cehennemin tabanına kadar inip kızaracaktır, arınacaktır.
Baharat karakteri politik yorumlama bakımından özellikle kıymetlidir. Bu ismin siyahi karaktere verilmesi kuşkusuz ki tesadüf değil. Olanca saflığıyla elinde bir halatla çıkagelen ve üst çıkma umuduyla her bir kata “iltica” eden bir karakter için beklenmedik bir şey değil bu. Dahası, sinemanın sonraki sahnelerinde yatağı parçalayarak elde ettikleri ilkel silahlarla yiyecekleri muhafazası da tekrar bu karakterin toplumsal ve etnik özelliklerine açık bir gönderme olarak yorumlanabilir. Güle oynaya sınıf (kat) atlayacağını uman bu gence, üst kattakiler el uzatmak şöyle dursun onu kandırıp tam manasıyla ağzına yaparlar. Geri kalmış dünyaya pembe düşler satanlar o dünyadan gelenler kapılarını aşındırdığında içlerindeki düşmanlığı yansıtırlar. Bu sahnedeki bariz politik gönderme de budur. Sonrasında Baharat’a sahip çıkan kişi, Batı’nın çöküş periyodundan evvelki bir vakitte yaşayan ve neredeyse bir sınıf intiharı yapan “soylu” duygulara hapsolmuş fakat soylu bir formda davranamayan kahramanımızdır. Hiç de soylu bir formda davranamadan, en iğrendiği ve en çok tiksindiği şeyi yapar: Cinnet getirerek Trimagasi’yi öldürür ve onun etini yer. Goreng, Trimagasi sayesinde hayatta kalır.
Imoguiri de (Goreng gibi) sınıf intiharı yapanlardan. Fakat bunun arkasındaki motivasyonu zati kanser nedeniyle ölecek olması. Madem ölecek, soylu bir formda ölmeli. Mezara en pahalı varlığıyla birlikte gönderilmeli. Batı dillerindeki “grave”, “graver” sözcüklerini anımsamak gerek. Bu sözcükler hem mezar hem de yük nedeniyle aşağıya inme manalarını taşır. Imoguiri de “yukarıdan” aşağıya inmektedir, kendi vefatına giden bir melek üzeredir. Aşağıdakilere yukarının gerçeklerini açıklamaya çalışır. Öncelikle “Platform” diye bildiğimiz yere yöneticilerin verdiği ismin “Dikey Özyönetim Merkezi” olduğunu öğreniriz ondan. Kahramanımızın aydınlanmasına yol açan odur. Kahramanımıza ve halka adeta “bilinç taşımıştır”. Fakat bunu yapacak yüreği yoktur. İnsanların motivasyonlarını bilmez. Ona hayattan ders almış birisinden bir tavsiye gerekir. Bu tavsiye Goreng’den gelir. Goreng, yapılması gerekeni yapmaları için insanlara tatlı lisanla konuşmanın işe yaramayacağını bilecek kadar bilgedir. Goreng’in tavsiyesi açık: Onları hakikat davranmaya mecbur bırak. Tıpkı Platform’un idaresinin yaptığı üzere, onları zorlar. Şuur taşımanın biçimi keşfedilmiş olur böylelikle: Örtülü yahut çıplak sıkıntı. Devrimci terör uygula! Elbette bu şimdi birinci manadır.
Görüldüğü üzere, isimleri da işin içine katınca politik referanslar zenginleşmektedir. İsimlerin pek birden fazla Doğu lisanlarından, bilhassa de Uzak Asya lisanlarından gelmektedir. Bilhassa Endonezya ve Kamboçya’da kullanılan sözcüklerle çağrışım yapan sözcükler kullanılmıştır. Hasebiyle, “anti-komünist” bir yorumdan hareketle, tıpkı Orwell’in bu tıp yorumlarında oklar SSCB’yi gösterirken burada da Kızıl Khmerlerin Kamboçyası’nı gösteriyor olabilir. Ancak bundan emin olmak için gereğince bilgi yok. Tahminen de bu, direktörün egemenlere bir seslenişidir: “elhamdülillah anti-komünistiz”. Ne de olsa daha birinci katmandayız, biraz sol paranoyası göstermemiz anlaşılabilir. Diyebilirsiniz ki Kızıl Khmer de nereden çıktı? O şimdi kesin değil. İsterseniz onun yerine cici aydınların gözünde “kızıl” yerine “kanlı” görünen rastgele bir pratiği de koyabilirsiniz siz.
Bir dahaki yazıda, politik yorumlamayı felsefi bir açıdan derinleştireceğiz.
Cenk Özdağ