Bilecik’te, Osmanlı’nın kuruluş yıllarında uç beyefendisi İsa Sofi ismine inşa edilmiş türbede keşfedilen Şamanik çizimler incelendi. Gök İlah inancına dair çizimlerle donatılmış türbede hiçbir İslami öge bulunmuyor.
Bilecik’in Söğüt ilçesine bağlı Borcak köyünde bulunan İsa Sofi türbesi, 12 ve 13. yüzyıllarda Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Türkmen göçerlerden günümüze kadar ulaşan çok kıymetli izler taşıyor. Türbenin duvarlarına resmedilmiş Gök İlah inancına ilişkin bezemeler, Anadolu coğrafyasında bulunan birinci örnek olması nedeniyle büyük bir ehemmiyete sahip.
Türbede başlatılan tadilat sırasında, üstteki sıvanın kazınması ile ortaya çıkan bu bezemeler, az sayılabilecek bir bozulma ile günümüze kadar ulaşmış. Gök İlah inancını yansıtan duvar fotoğrafları, bu inanca yönelik anlayışların resmedildiği çok değerli bir evrak niteliği taşıyor.
Kendisi ismine türbe yapılan İsa Sofi’nin, vakıf evraklarından Osman Beyefendi vaktinde burada bir zaviyesi olduğu ve buranın kendisine vakfedildiği biliniyor. Öteki taraftan yöre halkı tarafından Ertuğrul Gazi’nin silah arkadaşı olduğuna dair günümüze kadar ulaşan bir rivayet var.
Arkeofili’de yer alan habere nazaran İsa Sofi’nin isminden dini bir şahsiyet olduğu ve ismine türbe inşa edildiği için toplumun önde gelen bir ismi olduğu anlaşılıyor. Lakin türbede yer alan İslam dışı öğeler, içinde yaşadığı topluluk ve İsa Sofi’nin onlarla bağlantısı hakkında ipuçları barındırıyor. Kelam konusu türbe, süslemeleri bakımından Anadolu’daki hiçbir türbe ile benzerlik göstermiyor.
Türbenin yer aldığı Borcak Köyü ve İsa Sofi Türbesi, Osmanlı Beyliği’nin kurulduğu Söğüt ilçe merkezinin yaklaşık 9 kilometre doğusunda bulunuyor.
Bu cins türbelerin yüksek doruklarda yer alması, eski Türk inancıyla alakalıydı. Hakikaten yüksek katmana mensup bireylerin mezarları ulaşılması sıkıntı yerlere yapılırdı.
Mimari elemanlar ve inşa tekniği olarak Erken Osmanlı Mimarisine ilişkin olan türbede bir kitabe olmasa da, İsa Sofi’nin vakıf kayıtları ve yöre halkının anlatımları, türbenin 14. yüzyılın birinci yarısında inşa edildiğini gösteriyor.
TÜRBEDE HİÇBİR İSLAMİ ÖGE YOK
Türbe İslami bir yapı olmasına karşın, içerisinde bulunan süslemelerin yüklü olarak Şamanizm kökenli olması, toplumda eski inancın çok canlı olduğunun bir göstergesi. Bilhassa konar-göçer hayat süren Türklerde, İslamiyet kabul edilmesine karşın eski inanca dair davranışlar çarçabuk terk edilmemişti.
Türbe, kare planı ve sekizgen kasnak üzerine yapılmış kubbesi ile mimari olarak klasik Türk-İslam yapısı olma özelliğini taşıyor. Kapısı misal yapılarda olduğu üzere alçak yapılmış. Bu özellikleri ile İslami istikameti güçlü bir figüre ilişkin olması gerektiği düşünülse de, 2017 yılında başlatılan tadilat sırasında alt sıvada meydana çıkan bezemeler, mevzuyu farklı bir boyuta taşıyor.
Türbenin içi, Orta Asya inanç sistemine ilişkin olan öğelerle bezenmiş. Duvar bezemelerinde, Orta Asya inanç ve kültür sisteminin çok tesirli olduğu açıkça görülüyor. Türbe içerisinde hiçbir İslami öğe bulunmamasına rağmen, tamamının Göktanrı inancına ilişkin olması, İsa Sofi’nin inancını da sorgulatır nitelikte.
Türbe ile ilgili dikkat cazibeli bir özellik de, bu İslam dışı süslemenin, daha yeni bir sıva ile kapatılmış olması. Yöre sakinleri, bu sürecin ne vakit yapıldığını bilmiyor. Osmanlılardan kalma metruk okul binasının mimarisi ve duvardaki sınır üslubu, türbedeki kapatıcı sıvanın 19. yüzyılda yapıldığını düşündürüyor.
HER ŞEY GÖK İLAH İNANCIYLA İLİŞKİLİ
İsa Sofi türbesinde, Türk Mitolojisindeki Cihan Tasavvuru ve buna bağlı olarak çeşitli öğeler resmedilmiş.
Süslemeler ortasında iki gemi figürü dikkat çekiyor. Bu gemilerden doğu duvarına resmedilen, cihan için belirlenmiş çizginin dışında yer alıyor. Bu geminin ölenin ruhunu alıp gökyüzünün 16. katındaki Ülgen’e götürdüğü düşünülüyor. Batı duvarında yer alan gemi ise muhtemelen 17 denizin birleştiği yeri gösteriyor ve burası Talay Kan’ın konutu olabilir. Orta Asya Türk mitolojisine nazaran Talay Kan, denizlerin hakimi, ölülerin koruyucusuydu. Bir türbe ve meyyit üzerine bir ritüeli anlatması olası olan bu bezemelerde, Talay Kan’ın kullanılması olası.
Bezemelerde bir cihan tasavvuru ele alınmış ve çizgilerle oluşturulan gök, yer ve yer altı kısımları, Orta Asya Türk kozmogonisini betimlemek için kullanılmış. İki kalın çizgi ile sonlandırılan birinci katman, yeraltını temsil ediyordu. Şamanlara nazaran dünya birçok kattan oluşmaktaydı. Üstteki 17 kat ışık âlemi olarak göğü meydana getirirken; aşağıdaki 7 ya da 9 kat ise yeraltını yani karanlıklar âlemini oluşturuyordu. Bu iki kat ortasında ise hayatın devam ettiği yeryüzü vardı.
Türbede yeraltını tabir eden alt kısım, kalın bir çizgi ile yeryüzünden ayrılmış. Bu katmanı dikey olarak bölen ve yeryüzünden gökyüzünün hududuna kadar uzanan bir şaman ya da hayat ağacını temsil eden figür bulunuyor. Yeryüzünü temsil ettiği düşünülen kalın çizginin üstünde Kayra Han’ın oturduğu gökyüzünün en yüksek yerine kadar (ayyuk) uzanan hayat ağacının kısımları çoğunlukla eksik çizilmiş.
Kubbe kasnağında bulunan süslemeler 18’i güney ve 18’i de kuzey kısımda olmak üzere toplam 36 modüle ayrılmış. Her bir kısım bir âlem olarak tabir edildiğinde, süslemenin her iki tarafında da 18 bin âleme atıf yapılmış.
Her kısım ortasında yer alan üst üste üçlü güneş motifleri, Türk Mitolojisinde ilahları işaret ediyor olabilir. Tengere Kayra Kan semanın 17. katında oturur ve buradan kainatın bahtını tayin ederdi. Ondan doğan üç ilah; semanın 16. katında oturan Bay Ülgen; 9. katta oturan Kızagan Tengere ve 7. katta oturan Mergen Tengere’dir. Kelam konusu üç güneşin bu üç tanrıyı söz etmesi olası.
Kubbe eteğinde yer alan süslemelerde bir şimşek motifi görülüyor. Tüm bezemeler ortasında tek örnek olan bu motif, Türk Mitolojisinde değerli bir yere sahip. Eski Türkler yanlarında saf ve beyaz bir taş taşıyarak yıldırım ve şimşek üzere tehlikelerden korunacaklarına inanıyordu.
Doğu duvarında ve türbe giriş kapısının çabucak üstünde, büyükçe güneş gibisi bir motif yer alıyor. Bu tanrıyı simgeleyebileceği üzere şaman davulunda kullanılan motiflere de benziyor.
Türbenin güney duvarında ve belirlenen hududun dışında kalan yuvarlaklar Ay’ı temsil ediyor olabilir. Ay, Türk Mitolojisinde özel bir yere sahipti. Eski Türkler Ay ve Güneş’i insanlara uygunluk getirip onları koruyan iki kutlu varlık olarak görüyordu.
Türk mitolojisinde Ağaç Kültü’ne dair izler, İsa Sofi Türbesi’nde de kendini gösteriyor. Vücut duvarlarındaki bezemelerde hayat ağacı ya da öbür ağaç formlarının çokluğu dikkati çekiyor. Ağaç, en başta göğün direği olarak cihan tasavvurunda başta gelen öğelerden biriydi.
Türbenin güney duvarında yer alan ve bir kısmı dökülen sıva sebebiyle kaybolmuş olan dokuz kollu kayın ağacı var. Bu ağaç, şamanların göğe yükselirken tırmandıkları ağaç olarak kabul ediliyordu. Bu figürün orta kısımlarında cet binmiş ve üst tırmanan bir insan figürü var. Türklerde ayin sırasında şamanı katlar ortası rabbe ulaştıran araç olarak Pura isminde bir at ruhu vardı. Muhtemelen bu türbede şaman ve onu taşıyan pura resmedilmişti.
Beden duvarlarında dikkati çeken bir öteki bezeme de stilize edilmiş bir kuşa ilişkin olduğu düşünülen bir fotoğraf. Bu fotoğraf, bir Gold Şamanının öteki dünyaya seyahati esnasında kullandığı “Koarı” ya da “Bucu” isimli ruh kuş olabilir.
1980’LERE KADAR ÇEŞİTLİ RİTÜELLER UYGULANIYORDU
Türbenin eski periyotlardaki kıymetinin yanında, İsa Sofi yakın vakitlere kadar köyün toplumsal ve dini hayatında da değerini devam ettirdi. Halkın belirli aralıklarla ziyaret ettiği bir yer olmasının yanısıra, yakın vakte kadar hıdrellez üzere kutlamalar da burada yapılıyor, dualar burada ediliyor ve şifalı pilav burada pişirilip yeniliyordu.
Çocuğu olmayanlar, hastalar kaygılarına devayı burada dua ederek arıyorlardı. Dua edilirken geyik kemikleri mezar üstüne konuluyordu. Öteki yandan sandukanın içine el sokulması ve buradan koparılabilen bir bitki kesiminin duanın kabulü manasına geleceğine dair bir inanç vardı. Rivayete nazaran bir kişi elini mezarın içine soktuğunda İsa Sofi elini tutmuş ve beşerler kaygıdan bu alışkanlıklarına son vermişlerdi.
Bölgede bulunan birçok türbede olduğu üzere burada da mum yakma âdeti yakın vakitlere kadar devam etmişti. Tekrar misal halde türbeye her akşam su bırakılması ve bununla İsa Sofi’nin abdest aldığına dair inanış da yakın vakitlere kadar yaşatılmıştı.
Dileklerin kabulü için bir vesile olarak, türbe bahçesindeki ağaçlara bez bağlama geleneği de yakın vakitlere kadar uygulanan bir öteki ritüeldi.