İktisat Tarihçisi Prof. Dr. Ahmet Güner Sayar, Taha Akyol’un sorularını yanıtlandırdı.
Prof. Dr. Ahmet Güner Sayar, “Osmanlı devlet nizamına baktığımız vakit, kan bağı içerisinde potansiyel olarak tahta namzet bireylerin, evlat – kardeş katledildiklerini görüyoruz. Nizam-ı devlet için ulemanın verdiği fetvanın İslâmiyet’le bir alakası yoktur. Sahneyi asırlar öncesinden terkeden, Hûlefâ-ı Râşidîn’in sünneti olmuştur. Bizde, yüz yaşına ulaşan Cumhuriyet’in ilânı, aslında, Ahmed Ağaoğlu’nun, 1933 yılında yaptığı tespitiyle bir yol haritası hükmündedir” tabirlerini kullandı.
İşte o röportaj…
Sizin ve hocanız merhum Sabri Ülgener’in yapıtlarında Orta-Çağ zihniyeti, ahlâkı ve iktisadı üzere kavramlar geçiyor. Ne demek bu?
Rahmetli Ülgener Hocamız’ın iktisadi fikir dünyamıza kazandırdığı kavramsal çerçevelerden biri de iktisat ahlâkı ve iktisat zihniyetidir. Ülgener 1933’de Türkiye’ye gelen Alman Hocalar vasıtasıyla, W. Sombart ve Max Weber niyetiyle tanıştı. Ülgener Hocanın yapıtlarında ortaya koyduğu tarihi gerçek, içe kapanan, anti-madde davranış kalıbını temsilcisi ‘pasif – mütevekkil’ insan tipidir. Osmanlı asırlarında, rûhî ve manevî hayatı şekillendiren bu beşerden en fazla şikayetçi olan kişi, Mehmed Âkif [Ersoy] Bey’dir. Max Weber’i hayran bırakabilecek şu dize onundur: «Değer mi koşmaya akşam, sabah, palavra dünya?»
Bu insan, manevî bir Osmanlı mirası olarak Cumhuriyetli yıllara intikal etti. Teşhis yanlışsız idi. Lakin tedavi için problemin doktrin tarafının inşası gerekmekteydi. İşte Ülgener, Webergil modeli Osmanlı asırlarına taşıdı. Weber, şunu söylüyordu: Dindar bir kimse [zâhid], rasyoneldir. Bu rasyonellik, İslamiyet’te, kozmik istikrarın şaşmaz matematiğinden neş’et etmiştir. Şâyet, dinî buyrukları bu hassasiyetle yerine getiren zâhid, bu rasyonelliği dünyaya taşırsa [inner worldly], ekonomik düzlemde rasyonel iktisadi birey ortaya çıkacaktır ki, o 17. yüzyıl itibariye, ‘Protestan ahlâkı’nın güdümünde, Hollanda – İngiltere ekseninde, Orta-çağlaşmaya son vermiştir. Aktif-riyâzetçi ülkü tiplemesiyle rasyonel iktisadi birey, son üç asırdır dünyayı güdüyor.
Yok, bu türlü değil de, dinine gösterdiği dikkat ve mesuliyeti öbür dünyaya taşırsa [outer worldly], ortaya Orta-çağda kalmış bir insan çıkacaktır. Mehmed Âkif Beyefendi, ne hoş tabir ediyor: «Ne kararı var ki, esasen yalancı dünyanın? / Ölürse yan gelecek cennetinde Mevlâ’nın.» İşte bu bâtınî tasavvuf, bizim insanımızın canına okumuştur.
ŞEYHİN İRADESİNE BAĞLANMAK
Merhum Ülgener, ‘Zihniyet ve Dîn’ isimli kitabında ‘pîr ve pir, usta ve yol ceddine, bir söz ile üstün iradeye gözü kapalı teslimiyet’ diyor. Bunun, Orta-çağ zihniyetindeki yeri?
Pîr yahut pirin üstün iradesi akl-ı selime geçiş yerine geleneklere bağlandı ve bunu da bir din ismine yaptığını zannetti. Neticeten, vakit içerisinde iptidaîlik kemikleşti. Nereye kadar? ‘Tüfek icad oldu, mertlik bozuldu’ diyene kadar. Demek ki, unsurun yaptırım gücünü bulanlar, mertlik üzere gerekli bir irrasyonel ögesi dizginleyebiliyor. Bu ortaya çıktı. Orta-çağ esnaf ahlâkının dürüst, müeddeb ahîsi, fütüvvetnâmelerde resmedilmiştir. Elindeki aleti geliştirerek üretimi artırmak dîn ve ahlâka alışılmamış mı? Bunu tartışmadılar. Bir örnekle somutlaştıralım. Bir üretim aleti olarak kara-saban, 1300’lerden 1875’e kadar, tam 575 yıl değişime uğramadan, birinci biçimiyle üretimde kullanılmıştır. Nakliyecilikte, deve kervanına müracaat edilirdi. 1880’lerde Muallim Naci Beyefendi, bu durumu söyle seslendirmişti: «Çıkın şu savma’adan [tekkeden] zâhidân! Cihânı görün / Bakın şimendifere! Bir de kârvânı görün.»
İktisadi hususa biçim vermenin, unsurun unsurla eklemleşmesinden yeni eserler elde etmenin bir üst otoriteyle irtibatı yoktur. Hür ve hür aklın yapabileceği bu işler, laboratuarlarının ışığının sönmemesiyle, denizlerin altında tabanı yoklamakla olur. Yoksa, bu çizginin dışında, geleneğe bağlanmanın bedeli, iktisadî geriliğe sebep olmuştur. Esasen, Kur’ân’da Râd Suresi’nin 11. Âyet’i Allah’ın bu bağlamdaki muradını açıkça ortaya koymaktadır: “Allah bir kavme verdiğini, onlar nefislerindekini bozmadıkça bozmaz.” (Yazır Meali)
Hep düşünmüşümdür; sanki Max Weber, bu âyetten haberdar mıydı?
FELSEFESİZLİK ENGELİ
Sizi ‘Osmanlı İktisat Kanısının Çağdaşlaşması’ başlıklı bir kitap çalışmasına iten sebep nedir?
Araştırmalarımda gördüm ki, Rusya’da, 1800 – 1875 yılları ortasında yayınlanan iktisada dair kitap, makale, risale sayısı 4500, buna karşılık, Türkiye’de İbrahim Müteferrika’dan 1875’e kadar iktisat, siyaset bilimi kitaplarının sayısı 23 idi. Cüretimi kırmadan, evvel iktisadi niyetin yayılma teorisinin aydınlığında, muhtemel yayılma kanallarını inceledim. Sonra, neden bizde aklî ilimlerin önüne set çeken bir ideolojisizlik vardı? Bu önemli soruya yanıtlar aradım. Gördüm ki, evvel devlet, ilm-i tedbir-i menzîl mantığını ilm-i tedbir-i devlete çevirmiş. İhdas ettiği Osmanlı hukuku muhitiyle, şer’î hukûku özel alana taşımış, kamusal alanda örfi hukûka işlerlik kazandırarak, toprağı mîrî arazi hâline getirmiş, narh uygulamasıyla fiyatların serbestçe oluşumunu engellemiş ve öteki müdahaleler… Ortada ekonomiyi çekip çevirmesi gereken ‘birey’ yok! İslâm hukununda Hanefî fakihlerin kişisel mülkiyetin önünü açmaları, narh olgusuna karşı durmaları gerekirken, bakıyorsunuz, toplumsal sıkıntılar üzerine fikir yürütme yerine, kalb-i selimin alanında olması gereken İlâhî sırlara ilişkin görüşler serdetmişler. 1972’de fikir ufkuma düşen bu fikir, 15 yıl sonra bu kitap çalışması ile ete kemiğe büründü.
RASATHANE YERLE BİR EDİLDİ
‘Osmanlı İktisat Fikrinin Çağdaşlaşması’ isimli çığır açan eserinizde felsefe– aklı ilimlerin hor görülmesinden bahsediyorsunuz. Açar mısınız?
Evvela bir metaforla bu cümlenizi açalım. Allah, süt [akıl] verir, sütlaç [fonksiyonel akıl ve onun ürününü] vermez. Subjektif bilgi dogmatiktir, yalnızca iman sahiplerine hitab eder. Benim, ‘Allah süt verir’ deyişim bile dogmatiktir. Lakin, aklın işletilmesi, eleştirel aklın varlığı ise pratiğiyle vücûd bulur, kıymet kazanır. Burada akıl rehberdir. Osmanlı asırlarında, aklın rehberliğinin ötelenmesi, bir ideolojisizlik sorunu yaratmıştır. Gereğinden fazla mistisizme bulaşmanın, tek yanlılığın bir sonucudur. Devletin merkeziyetçi idaresi, hukûku ve iktisadı belirleme, siyasi kararlarda ferdin olmayışı; geriye ne kalıyor? Ahiretimizi imâr edelim anlayışı, aklın işletilmemesi ve bâtınî tasavvufa davetiye çıkartmıştır.
16. yüzyılın sonlarına yanlışsız, bir İstanbul Rasathanesi kıssası vardır ki, meskenlere şenlik! Ulemanın fetvasıyla, rasathâne tek taşı kalmamacasına yerle bir edildi. Allah, Kur’ân’da yıldızların yörüngesi üzerine yemin ederken, ulemanın fetvasına ne kaynaklık etmiştir, bilmiyorum. Mukadderata bakın ki, 1911 yılında, Fatin [Gökmen] Hoca’nın teşebbüsüyle bugünkü Kandilli Rasathanesi kuruluncaya kadar, bizim insanımızın gökyüzüyle bilimsel bir teması olmamıştır. Bir öteki örneği, iktisat kanısından verebilirim. Dedelerimiz, öte dünyayı düşlerken, Klasik iktisat, 1776 – 1817 vakit aralığında, İngiltere’de, Smith – Ricardo ekseninde, ferdî çıkar temelli kurgulamasını tamamlamıştı. Lakin, kurgulanan bu norm’da, tam istihdamın somut gerçekte bir karşılığı olmadığından bir aldatmaca olduğu görüldü ve sistem tıkandı. Bunun aşılması istikametinde, Bentham – J. S. Mill niyet ekseninde, iktisadî buhranın aşılması için, bu kez merkezden etrafa kolonların atılması fikri işlerlik kazandı. Bizde, dedelerimizin uykusu sürerken Almanya’dan gelen bir iktisatçı, Parvüs, 1910’lar itibariyle, kör gözlerimizi, birinci defa memleketler arası ekonomik alakalara çevirdi.
İSLAMDA MONARŞİ YOK
Kitabınızda, İslâmiyet’in ferdiyetçi karakterinin despotik devlet anlayışının güdümünde törpülenmesinden bahsediyorsunuz. Bu ne demek?
İslâmiyet’in temel kitabı Kur’ân ‘birey’ temellidir. İnsan, Allah’a inanıp inanmamakta hür bırakılmıştır. Ancak başıboş da bırakılmamıştır. Bunlar ayetle sabittir. ‘Allah – Muhammed’ irtibatı, insanın varoluşşal sebebidir. Hasebiyle, insan çok değerlidir. Ona siyasî irade (şura ve istişare) ve özel mülkiyet hakkı, piyasa muamelatı verilmiştir. Sonuç itibariyle, Kur’ân’da monarşi yoktur. Hz. Muhammed, Allah’ın halifesi iken, seçimle iş başına gelen halife ise, bir insanın [Hz. Muhammed’in] halifesidir. Bu modelin uygulamadaki ömrü 30 yıl sürdü. Sonra ayak oyunlarıyla hilafet, evlâdiyelik oldu ve cahiliye periyodunun anlayışına dönüldü. Baba – oğul eklemleşmesi ile birlikte, devlet bireyin üzerine abandı, sahneden sildi ve sesini kesti. Bu hâl, İslâmiyet öncesi Türk devlet geleneğine yabancı değildi. Orhun yazıtlarında geçtiği üzere; ‘Göğün altında, insanların üzerinde babam kaanı tahta çıkarmış Tengri’ tabiri de kaanın insanların üzerinde olduğunu açıkça söylüyor. Osmanlı devlet nizamına baktığımız vakit, kan bağı içerisinde potansiyel olarak tahta namzet bireylerin, evlat – kardeş katledildiklerini görüyoruz. Nizam-ı devlet için ulemanın verdiği fetvanın İslâmiyet’le bir alakası yoktur. Sahneyi asırlar öncesinden terkeden, Hûlefâ-ı Râşidîn’in sünneti olmuştur. Bizde, yüz yaşına ulaşan Cumhuriyet’in ilânı, aslında, Ahmed Ağaoğlu’nun, 1933 yılında yaptığı tespitiyle bir yol haritası kararındadır: «Kemalist inkılâbın birinci maksadı, ‘ferdi’ ezici ve öldürücü âmillerden kurtarmaktır.»
JAPONLAR VE TÜRKLER
Kitabınızda anlatıyorsunuz, Japon öğrenciler, Londra’da iktisat derslerine gidiyor, lakin Türk öğrenciler ilgisiz. Nasıl bir kültür bu?
Yedi Japon öğrencinin, 1870’lerin başında, Londra’da, University College’da iktisat dersleri veren W. S. Jevons’ın derslerini takib ediyorlar ve ülkelerine dönüyorlar. Onlar, Japonya’da Neoklasik iktisadın tedrisatında öncülük ediyorlar. Gelelim bizim öykümüze; 1870’lere yanlışsız, siyasi bir eklemleşme sonucu ortaya çıkan Yeni Osmanlılar’dan Ziya Beyefendi, Namık Kemâl Beyefendi, Agâh Efendi ve öbürleri Mustafa Fazıl Paşa’nın yönlendirmesi ve himayesinde Londra’ya gidiyorlar. Başları siyasetle mayalandığı için bu muhalif aydınların fikirlerinde yalnızca mutlak monarşinin yerine meşruti monarşi arayışı vardır. Ne var ki, kanılarında, bir iktisadi sistem ve siyasetleri arayışı, kısaca bu türlü bir kaygıları yok. Görebildiğim kadarıyla, Namık Kemâl Beyefendi, Mösyö Fanton isimli, pek kıymet-i harbiyesi olmayan birinden iktisat dersleri alıyor. Şahsî çıkarı gereği Namık Kemâl’le ilişki kuran Fanton diğer, Japon öğrencilerin hocası Jevons oburdur. Hatta o tarihlerde, Marx da Londra’dadır, muntazam British Museum’da Kapital’in başka ciltleri üzerinde çalışmaktadır. Ancak, bizimkilerden Marx’ı kim biliyor ki?
ANADOLU’DA JAPON MUCİZESİ?
Modern iktisat kanısı Osmanlı’ya nasıl girdi. Anadolu’da neden bir Japon mucizesi çıkmadı?
Rossi’nin iktisat kitabı Serendi Arşizen tarafından Fransızcaya uyarlanmış ve ‘Tasarrufat-ı Mülkiye’ ismiyle Türkçeye çeviri edilmiştir.. 1838’de tekrar ihdas edilen Mekteb-i Tıbbıye’ye, pataloji profesörü olarak tayin edilen Arşizen, hekimlik ders programına ek edilen özgür derslerden birinde, Fransızca iktisat derslerinin mualliğini de yapmıştır. Bu meyanda, 1838 – 1839 Baltalimanı – Gülhâne sınırında, gazetelerde özgür iktisat nizamını savunan yazılar ve iktisat haberleri çıkıyor. İktisat dersleri özel olarak, beyefendi ve paşa konaklarında veriliyor. Bundan sonrası, bir tabana oturması açısından Mekteb-i Mülkiye’nin açılışı ile birlikte iktisat politik derslerinin okutulmasına geçiliyor. 1880 kadar, iktisadi liberalizm hâkim bir iktisat siyaseti olarak ilgide iken, Ohannes Paşa’nın savunduğu iktisadi liberalimin karşısında, Hace-i Önce dediğimiz Ahmed Mithat Efendi tarafından iktisadi himayecilik şiddetli bir muhalefetle savunuluyor. İktisat siyasetlerinde görülen bu dualizm, liberal niyet de bir büyük ustayla, Cavid Bey’le sürdürülürken, onun karşısındaki dağınık iktisadî korumacılık kanısını, Almanya’dan gelen Parvüs, Cumhuriyet’e takaddüm eden yıllarda, çağdaş Türk iktisat düşüncesinde Yusuf Akçura — Ziya Gökalp – Tekinalp [Moiz Kohen] çizgisini inşa ediyor. 1908 – 1923 ortası, münevverlerin kanılarında gelgitlerin olduğu bir vakit dilimi. Koca bir imparatorluk dağılma sürecini sürdürürken, teşebbüsçü rûhundan ve sermaye birikiminden, bankalardan, borsalardan mahrum, dış borç batağına çakılmış, şirketleşememiş, dışa bağımlı Osmanlı iktisadıyla, Anadolu’da bir Japon mucizesini beklemek muhaldir. Türklerin temel mucizesi, on yıl süren topyekün harpler zamanını tamamlayıp ilân ettiği Cumhuriyet’i rasyonel iktisadi bireyine teslim etmesidir.
KİMDİR?
Ünlü müellif Abbas Sayar’ın oğlu olan Ahmet Güner Sayar, Prof. Sabri Ülgener’in talebesidir. Birmingham Üniversitesi İktisat Bölümü'nde yüksek lisans yaptı. Hala Beykent Üniversitesi’nde profesör. Sabri Ülgener hakkında üç kitabı yayımlanan Prof. Sayar’ın Süheyl Ünver, Hasan Ali Yücel, Pir Bedreddin hakkında yapıtları bulunuyor, hala Mehmet Akif üzerine çalışıyor. Prof. Sayar’ın “Osmanlı İktisat Fikrinin Çağdaşlaşması” isimli kitabı alanında öncü bir yapıttır. (Ötüken Yayınevi)