Yeni koronavirüs salgını nedeniyle “ellerimizi nasıl yıkamamız gerektiğini” konuşurken asepsinin yani ellerin hastalığı taşımaması için yıkanması gerektiğinin ‘mucidi’ Ignaz Semmelweis yine dünyanın gündeminde.
Google Semmelweis'i doodle yaptı.
Salgın başladığından beri “elleri 20 saniye sabunla ovuşturarak yıkama” ihtarlarını dinlerken mevzunun google tarafından bu halde hatırlatılması insanlık için olumlu bir şey zira “el yıkama” denildiğinde Semmelweis'in “trajik hikayesi” pek de hatırlanmak istenmiyor. Zira yaşadığı periyotta bulguları bir türlü hak ettiği bilimsel prestiji kazanmıyor ve kapitalizm, tutuculuk ve dışlanma karşısında bilimin nasıl çaresiz kalabileceğini gösteren kıssalara fazla meraklı değil.
soL’dan Gamze Erbil’in yazısı şöyle…
El yıkama buluşu “koruyucu hekimlik” bahsine dokunduğu için de aslında sistemin yeniden pek meraklısı olmadığı bir husus. Bırakın el yıkama işlerini dini ritüelleriyle çözsünler… Tıp tarihindeki kıssasına ne gerek var değil mi?
Ancak, önünde sonunda hekimliğin tedavi etmekten ibaret bir alan olmadığı, hastalığı sağaltan pratik kadar kıymetli bir ögesinin önleyici pratik olduğu büsbütün gözardı edilemiyor. Zira cinsimiz bu olmadan yapamaz lakin olabildiğince sistematiğinden çıkarılarak ve şirketlerin ve global tertiplerin iştirakinde düzenlenen kampanyalarla yürütülüyor bu çalışmalar. Birinci Global El Yıkama günü 2008'de 15 Ekim'de başlatılmış, bir dizi adım atılmış. Bu hususta bir site de açılmış: https://globalhandwashing.org. Lakin Semmelweis'in kıssası fazla gündemde değil ortamlarda.
SEMMELWEIS REFLEKSİ
Yıllar sonra prestiji iade edilen* ve hatta ismi “yeni bir bilgi ya da ispatın, yerleşik norm, inanç ya da paradigmalarla çeliştiği için refleks olarak reddedilmesi” durumunu tanım etmek için Semmelweis refleksi ya da Semmelweis efekti formunda kullanılmaya başlanan bu komünist doktorun öyküsünü bugünlerde bir defa daha görünür hale getirmek gerekiyor.
ALTIN ÇAĞIN ÖNCÜ HEKİMLERİNDEN
Alman asıllı Macar doktor Ignaz Semmelweis, “döneminin insanı” olarak niteleniyor ve o periyot doktorların altın çağı olarak görülüyor. Zira artık tabipler kadavralar üzerinde bilimsel çalışmalar yapıyor ve açıklamalarını “kötü hava kaideleri ya da makus ruhlar” üzerine kurmuyor.
Döneminin insanı, Semmelweis evvel hukuk alanına yöneliyor lakin daha sonra sıhhatte uzmanlaşmayı seçiyor. Hekimlik eğitiminden sonra Viyana Hastanesi'ndeki doğum kliniğinde çalışmaya başlıyor, kadavralar üzerinde araştırmalarını sürdürürken, klinikteki lohusa humması olayları ve yaşanan vefatlar üzerine ağırlaşıyor.
Daha sonra bilimsel keşfinin temel bulgularını aktardığı “The etiology, concept, and prophylaxis of childbed fever” (Lohusa ateşinin etiyolojisi, kavramı ve profilaksisi) makalesinde de belirttiği biçimde, mevzuyla ilgili bir dizi müşahede ve deney yapıyor.
Hastanenin iki doğum kliniği var ve bunlardan birinde lohusa hummasının sebep olduğu ölümlerin başkasına göre daha fazla olduğu görülüyor. Mevt oranlarındaki bu farkın nedeni üzerine bir dizi hipotez geliştiriyor; yatakların pozisyonu, kliniklere bakan tabiplerin (bu klinikler başlangıçta bayan ve erkeklerin baktığı klinikler olarak ayrılırken daha sonra birinde tabipler, başkasında hemşireler hasta bakıyor) özellikleri, sokak doğumlarıyla kliniklerde yapılan doğumlardaki vefat oranları vs.
'MİKROP'UN BİRİNCİ NÜVESİ
Ancak Semmelweis'ın asıl buluşunu yapmasını sağlayan kıvılcım, 20 Mart 1847'de hastanedeki bir isimli tıp doktorunun vefat nedenini öğrenmesiyle parlıyor. Tıp öğrencileriyle isimli çalışmalarını sürdüren Profesör Jacob Kolletschka, daha evvel otopside kullanılan bir bıçağın eline saplanması sonucu hastalık kaparak ölüyor. Kolletschka'nın mevt kıssasında, lohusa humması ölümlerinin gibisi semptomlarını okuyan Semmelweis klinikler ortasındaki vefat oranlarının farklılığının açıklamasını buluyor: Birinci klinik, otopsiye giren tıp öğrencilerinin taşıdığı çürük bedensel organik cisimler (faul animal organic matter) nedeniyle daha fazla vefatın yaşandığı kliniktir.
Hekimlerin altın çağı olsa da periyot “mikrop” kavramının oluşmadığı bir devir; Semmelweis bu cisimleri germ (mikrop) olarak isimlendiriyor, lakin buluşu o periyot “Semmelweis refleksi”nin kabul gördüğü bir periyot olmadığından bu refleksin kurbanı oluyor.
EL YIKAMANIN ÖNLEYİCİ NİTELİĞİ
Semmelweis, tıp otoritelerine bir türlü kabul ettiremediği için ilerletemediği bu buluşun akabinde, vefatları engellemek için metotlar geliştiriyor. Evvel klorlu sıvı, daha sonra maliyeti nedeniyle kireçli sıvı kullanımını uygulayarak mevt oranlarının düşüşünü gösteriyor. Otopsiye giren doktorların, gebe ve lohusalarla temasında kireçli suyla ellerini yıkamaları, mevt oranlarında gözle görülür düşüşlere neden oluyor.
Yine de bu uygulama önerisi kurumsal bir prosedür haline getirilemiyor. Semmelweis'ın buluşu uzun süren tartışmalara neden oluyor. Bir açıklamaya nazaran, tıp topluluğunda kimi doktorlar kendilerinin (henüz tanımlanamamış) bir şeyleri hastalara taşıdığı fikrine öfke duyuyor.
Ama biz problemin bundan ibaret olmadığını, sonraki periyot verdiği çabada Semmelweis'ın buluşunun insanlığa malolmasının sadece tıp alanının tutuculuğu değil, komünist kimliği nedeniyle de engellendiğini biliyoruz.
Dönemin öncü bilim insanlarından Semmelweis, bu dışlanmanın ağır yükünü taşıyamıyor ve girdiği ağır depresyon sonucu akıl sıhhatini koruyamıyor. Vefatına neden olan sürecin nasıl geliştiğine dair karanlık noktalar olsa da, 1865'te bir psikiyatri kliniğine yatırılmasından iki hafta sonra enfeksiyondan öldüğü biliniyor.
Semmelweis'ın buluşu, Louis Pasteur'ün mikrop teorisini doğrulaması, Fransız mikrobiyologlarının araştırmaları üzerinden Joseph Lister'ın hijyen tekniklerini kullandığı pratiklerin büyük muvaffakiyetler sağlaması sonrasında yaygın kabul görüyor.
KAPİTALİZMİN İADE-İ İTİBARI
Ama yaşadığı periyotta verdiği çabanın yanlışsız tarihinin yazılması ve kendi kimliğine uygun biçimde hatırlanması için, bağlandığı ülkülerin gerçeklik bulduğu bir toplumsal sistem kurulması gerekiyor. Verdiği gayretin karşılığının pratikte hayat bulduğu bir sıhhat sistemini kuracak bir toplumsal nizam.
İyi ki yaşadın, yeterli ki “el yıkamayı” öğrettin Semmelweis yoldaş!