İstanbul’un göbeğinde Lale Devri’nin temsil yapılarından biri olan Karaköy’deki Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi, tahribata uğradı. İBB Kültür Varlıkları Daire Lideri Sanat Tarihçisi Uzman Polat, bu üzere yapıtların korunması için önleyici muhafaza önlemlerinin artırılması gerektiğini söyledi.
I. Mahmud’un annesi ve II. Mustafa’nın eşi Saliha Sultan ismine 1732-1733 yıllarında Karaköy’de yaptırılan ve “Azapkapı Çeşmesi” ya da “Galata Çeşmesi” isimleriyle da bilinen çeşmenin varaklı madalyonun bir parçası İBB Kültür Varlıkları Daire Lideri Sanat Tarihçisi Uzman Polat’ın savına nazaran muhtemelen altın görünümlü olması nedeniyle metal kesici bir alet ile parçalanarak çıkarılmış.
İBB Kültür Varlıkları Daire Lideri Sanat Tarihçisi Yetenekli Polat, tarihi çeşme ile ilgili konuştu. Polat, “Gördüğümüz bu mimari eleman (madalyon) aslında pirinç bir eleman. Çoklukla üstü de varaklandığı için bir çeşit vandalizme kurban olmuş. Görüyoruz zati, bir metal kesici ile parçalanılarak, oradan bir kısım çıkarılmış. Buraların rutin kontrol ve bakımları ne yazık ki büyük oranda ihmal edilmiş. Aktif bir biçimde gözetmek ve korumak gerekir” dedi.
LALE DEVRİ’NİN TEMSİL YAPILARINDAN BİRİ
Çeşmenin tarihini ve ehemmiyetini anlatan Polat, şunları söyledi:
“Azapkapı denilen mıntıkadayız. Burası tarihi Ceneviz Surlarının bittiği noktalardan birisiydi. Çabucak yan tarafımızda Azapkapı’ya ismini veren, tarihi tersane binalarına açılan Azaplar kapısının olduğu noktadayız. Buranın cadde genişletmeleri sırasında ortadan kaldırılan bir yapıydı bu alışılmış. Bu ortada semte ismini veren Azapkapı’nın bugün en değerli yadigarlarından birisi Azapkapı Sokullu Camii ve onun çabucak önündeki bu Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi. Yanında bir de sübyan mektebi vardı tekrar Saliha Sultan tarafından yapılan. O yeniden 1930-40’lı yıllardaki imar faaliyetleri sırasında ortadan kalkmış bir yapı. Bugüne ulaşmadı ne yazık ki. Bugün tek başına duran, bir sebil üzere görüyoruz. Saliha Sultan kıymetli bir figür, I. Mahmud’un annesi, II. Mustafa’nın da eşi. Lale Dönemi dediğimiz periyodun faal siyasi isimlerinden bu beşerler. Bu devir alışılmış İşverene Halil İsyanı’nın da olduğu yıllar. İstanbul’un Karakteristik olarak 18. Yüzyılın başındaki mimari, kültürel, estetik zevkini yansıtan bir örnek burası. Çok bedelli bir çeşme ve sebil.”
“BİR ÇEŞİT VANDALİZME KURBAN OLDU”
“Ne yazık ki bu etrafta Saliha Sultan Sebili ve etrafındaki yapılar İstanbul genelinde, bir kültürel miras vandalizmden yüksek sayıda olayla etkileniyorlar” diyen Polat, şöyle devam etti:
“Bu etrafta 2000’li yılların başından itibaren esasen bir mutenalaşma ya da gibisi bir tesir gözleniyordu. 2005 yılında burada tesirli bir onarım çalışması yapıldı. O periyotta cepheler temizlendi, sistem yenilendi, büyük oranda bakımı, onarımı yapıldı ve çeşmeye lüleler de takılarak su da alınabilir bir hale gelmişti. Ama ne yazık ki bu ortadan geçen mühlet içinde, kentin merkezindeki bu yapı istenildiği üzere korunmadı. Daima insanın tesirinde kirletildi, tahrip edildi ya da belli kademelerde aşındı. Lokal ölçekli tahripler daima oluyor aslında, burada görebilirsiniz etraftaki kararmalar ve gibisi tesirler aslında ateş yakılması ve ısınılmasıyla ilgili bir sosyolojik olaydır. Evsiz insanların burayı barınma hedefiyle kullanması ile alakalı bir şey bu. Bu tahrip olma durumunun dışında bir de bu türlü açık vandalizm etkilenme durumu var. Bugün bahis olan bu rozetin tahrip edilerek, muhtemelen bir kesici aletle alınması üzere. Gördüğümüz bu mimari eleman aslında pirinç bir eleman. Ekseriyetle üstü de varaklandığı için bir çeşit vandalizme kurban olmuş. Görüyoruz aslında, bir metal kesici ile parçalanarak, oradan bir kısım çıkarılmış. Buraların rutin kontrol ve bakımları ne yazık ki büyük oranda ihmal edilmiş. Aktif bir biçimde gözetmek ve korumak gerekir. Ama geçtiğimiz periyotlarda bu büyük oranda bir sistematiğe kavuşmamış bir yapı. Bu çeşit tahripler de münasebetiyle süreklilik içinde gözlenemiyor. Muhtemelen son 1 yıl içinde olmuş bir tahrip ile karşı karşıyayız. Ve çoklukla de halkın dikkat çekmesiyle ortaya çıkabilir durumlar oluyor. Biz rutin denetimler ile, bakımlarla fark ediyoruz. Görebildiğimiz 2008 sonu prestijiyle alanda daima bir yanma ya da cephede ısınmaya dayalı kararmayla ilgili bir tahrip olduğunu biliyorduk ama bu yeni fark ettiğimiz bir şey.”
“ÖNLEYİCİ MÜDAFAA ÖNLEMLERİ ARTIRILMALI”
Polat, bu üzere yapıtların korunması için önleyici muhafaza önlemlerinin artırılması gerektiğini belirterek, “Aslında 15 yıl içinde onarım sürecinin bu kadar süratli geriye düşmesi bir önleyici müdafaa probleminin Türkiye’de faal olmaması ile ilgili bir şey. Çok rahatlıkla daha tesirli korunabilir yapılar. Önleyici müdafaa önlemlerimiz artırmamız gerekiyor. Rutin bakımların yapılması gerekir. Onarımdan evvel bakım faaliyetleri daha kıymetlidir. Yani onarım sürecine gelmeden de bu yapıtları bakım ve muhafazası yapılabilir. Çevresel tesirler kıymetlendirilebilir, tahribat en aza indirilebilir. İnsan faktörünün riskleri evvelce belirlenip daha sıkı önlemler alınabilir. Alışılmış ki bu toplumsal fenomen. İstanbul’da evsiz insanların barınması için bu tıp tarihi yapıları kullanmaları bilinen bir gerçek. Bu bahiste önlemler almak gerekiyor. İnsanların da gereksinimlerini gözeterek önlemler alınması gerekiyor. Evsiz insanların barınmalarıyla da ilgili meseleleri çözmek gerekir, yalnızca eser odaklı muhafaza sorunun tahlili olmayacaktır. Önleyici muhafaza şunu kapsar, yapı yeterliden düzgüne tahrip olmadan ya da daha radikal bir müdahale noktasına gelmeden basitçe müdahale ederek onu müdafaa ve müdahale etmeyi kapsar. Bu kapsamda aslında önlemleri tamamını gözlemek, yerinde yapı ile ilgili müşahede yapmak ve ona ait müdahalelerde bulunmak büyük oranda bu durumları ortadan kaldırabilir” ifadelerini kullandı.
ONARIM ÇALIŞMALARI BAŞLAYACAK
Onarım çalışmalarının başlatılacağını da tabir eden Polat, çeşmenin enteresan yapılış öyküsünü ise şu sözlerle anlattı:
“Tabii çok nadide ve hassas bir kesim. Sebilin dış yüzeyi nitekim bir nakış üzere yapılmış. Bilhassa bir bayan sultan tarafından yapılması, sahiden buranın estetiğine bir bedel katıyor. Saliha Sultan’ın burayı yaptırma öyküsü de çok manalıdır. Buraya su almaya gelen fakir bir çocukken testi kırıp üzüldüğü ve devrin valide sultanı tarafından şefkatle saraya alınmasından sonra bir meslek öyküsüne bağlanıyor bu çeşme. İstanbul’da bu çeşit yapıların geniş, folklorik kıssaları de vardır. Bütünüyle baktığımızda buradaki bütün ayrıntılar yapının kendisi de muazzam bir kültürel data. İstanbul’un belleği ve tarihine göndermesi var. Alışılmış küçücük bir ayrıntı, restore edilebilir ve korunabilir. Aslında çalışmaları da başlatacağız ancak bu türlü bir yapıtla kentlinin bu türlü bir bağ kurması insanı sahiden çok üzüyor. Zira müdafaa dediğimiz şey kriminal tedbirlerle yürütülebilecek bir süreç değil. Kentlinin ağır sahiplenmesi ile yapılabilecek bir şey. Buna kolay bir bronz şebeke gözü ile de bakılabilir fakat kıymetli bir kültürel bilgi gözü ile de bakılabilir ki gerçekten de Lale Devri’nin temsil yapılarından biridir. İstanbul’un bir Lale Periyodu devri varsa, bunlar hala onların şahitleri ve bize oradan gelen bir estetik done. Bunlara sahip çıkmamız gerekiyor.”