Önceki yazımızda Platform dizisindeki karakterlerin isimlerinden, çeşitli sembollerden ve olay örgüsünden hareketle birtakım politik yorumlar yapmıştık. Bu yazıda ise bu kadar “aceleci” politik yorumların ötesine geçmeye çalışacağız. Eserler yeterli bir mimari ile kurgulandığında izleyenlerin mayasına bağlı olarak adeta çoğalıyor ne de olsa.
Daha derin ve görece daha az ortodoks bir sol yorumlamada, Platform’un distopik bir hapishane olmaktansa toplumsal davranışlar üzerine yapılmış bilimsel bir deney olduğu da düşünülebilir. O denli ki yöneticilerin askeri (veya burjuva mı demeli, ne de olsa gördüğümüz şey bir mutfak sahnesi) disiplini temelinde bilimin titizliğinden ileri geliyor olabilir. Imoguiri’nin dediği de doğruysa bu “Dikey Özyönetim Merkezi” insanların dayanışmacı ve bireyci davranışları sergileme ve örgütlenme şartlarını araştıran bir laboratuvar da olabilir. Çok mu zorlama bir yorum? Hiç sanmam. Zimbardo’nun Hapishane Deneyi’ni unutmayalım. ABD’deki kanunlar, biraz şeffaflık ve tahminen biraz vicdan sayesinde dizginlenmiş olan bu deney çarçabuk denetimden çıkabilirdi, o denli değil mi? Tahminen de sinema, ilhamı buradan almıştır.
Aslında sinemaya daha da yakından bakıldığında bunun da akla yatkın bir yorum olduğu görülecektir. Daha da değerlisi bilimsel deney ile hakikaten distopik bir hapishane ortasındaki fark, pek çok Foucaultcu için çok da değerli bir fark olarak görünmeyebilir. İktidar her yerdedir; üniformanın olduğu yerde hele ne çok iktidar vardır. Hapishane, gardiyanlar, yasal tertip ve iktidar dörtlüsü ile laboratuvar, beyaz önlüklü biliminsanları, bilimsel doğrular ve bilimin iktidarı ortasındaki fark pek çokları için bir ve tıpkı şeydir aslında.
Bu Foulcaultcu betimlemeye takla attırmak da mümkün; ne de olsa V for Vandetta’yı izledik hepimiz. Devrimci hedeflerle da halkı değiştirmek, dönüştürmek için bu türlü bir deney yapılmış olabilir. Üstte da devrimci terörden bahsetmiştik. Militanları çelikleştirmek için baskıyı ister örgüt yapsın isterse karşıdevrimciler, bu bazen iki iktidar odağının da işine gelmiyor mu esasen?
SİZ OLSANIZ NE YAPARDINIZ
Gelgelelim, Zimbardo’nun Hapishane Deneyi bizim için faydalı bir referans. Zati Platform’da hapishane şartları ayan beyan ortada. Ne var ki, Zimbardo’nun deneyiyle ortada değerli bir fark var: Gardiyanlar eksik. Yeniden de bu fark mahkumlar ortasında kat metaforu üzerinden hiyerarşinin kurulmasıyla önemsizleştirilebilir.
Hapishaneyle ilgili elimizdeki tek güçlü deney Zimbardo’nun deneyi değil, neyse ki. Felsefi bir niyet deneyi de var. Oyun teorisinin kuruluşunda değerli bir yer teşkil eden Tutsak (Tutuklu) İkilemi’nden (Prisoner’s Dilemma) kelam ediyorum elbette. Bizlere çok da yabancı olmayan RAND kuruluşundan Merrill Flood ile Melvin Dresher’ın yarattığı bu ikilem şu biçimdedir:
Bir cürüm isnadıyla tutuklanmış iki kişi polis tarafından başka ayrı hücrelere konmuşlardır. Ne var ki, polisin elinde bu bireyleri mahkum etmek için gereğince delil yoktur. Bu nedenle polis tutuklulara bir teklifte bulunur. Bu teklife nazaran, zanlılardan biri başkasının aleyhine tanıklık ederse ve oburu olayla ilgili bir şey söylemezse aleyhine söz verilen tutuklu 10 yıl mahpusa mahkum edilecektir. Şayet ikisi de tanıklık etmeyip sessiz kalırlarsa ikisine de 1’er yıl mahpus kararı uygulanacaktır. Şayet her ikisi de birbirinin aleyhine tanıklık edip konuşurlarsa, ikisi de 5’er yıl mahpusa mahkum olacaklardır.
Görüldüğü üzere, sıkıntı bir durum. Siz olsanız ne yapardınız? Söylemek güç. Artık olayı değiştirelim. İkişerli olarak altlı üstlü farklı katlarda tutulan toplam dört aç müşteri olsun. Yemek evvel üsttekilere gelecek ve bunlar yemekleri diledikleri üzere yiyebilirler. Sonra tıpkı yemek masası aşağıdakilere gidecektir. Lakin bir sorun var, bir ay sonra ikisinin yerleri değişecektir. Artık bu durumda üsttekiler ve alttakiler ne yapmalı? Ya olay bu kadar kolay değilse, bu iki kat üzere yüzlerce kat varsa ve öteki aç insanların ne yapacağını öğrenmek çok güçse, o vakit ne yapmalı? İşte bu açıdan bakarsanız Platform temelinde tipik bir oyun teorisi sorunudur. Bizi karşı karşıya getirdiği sorun şudur: Karşımdakinin toplam faydası gözeteceğinden nasıl emin olabilirim? Şayet karşımdaki de diğerkamca davranırsa ben de davranabilirim. Yani karşımdaki susarsa ben de susarım. Fakat ya o ben susarsam ve o konuşursa, o vakit “boku yedim”, hem de sözcüğün gerçek manasıyla. Zati bu “b.k yeme” korkusu sayesinde Goreng, direniş bildirisine destekçi toplayabiliyor.
EMPATİ KURULABİLİR Mİ
Tutsak ikilemiyle benzerlik kurulmasını sağlayan en değerli öge, tutsaklarının katlarının makul aralıklarla değişiyor olması. Yani gerçek manada herkes bir oburunun yerine geçecek. Münasebetiyle, toplamın faydasını gözetmemizi sağlayacak bir motivasyon olduğu kesinlikle. Tekrar de irtibat kurulmasının zahmeti nedeniyle bu motivasyon kâfi gelemeyebiliyor. Katlar ortası değişiklik yapılması öbür bir fikir deneyini akıllara getiriyor. Büyük liberal filozof John Rawls’un “cehalet örtüsü” (“veil of ignorance”) kavramı bu fikir deneyi bağlamında özellikle değerlidir. Bilindiği üzere, ideoloji tarihinde toplum mukavelesine dair çeşitli fikirler öne sürülmüştür. Kimisi bu türlü bir kontrat yok demiştir, kimisi var demiştir; kimisi bu mukavelenin tarihin çok eski bir vaktinde, bir asr-ı saadet periyodunda yapıldığını, kimisiyse bunun varsayımsal (hipotetik) bir kontrat olduğunu söylemiştir. John Rawls da sözleşmecilerden biri. Ne var ki, onun sözleşmeciliği varsayımsal bir mukaveleye dayanıyor. Buna nazaran, Rawls, makul beşerler şayet bir cehalet örtüsünün akabinde bakacak olurlarsa, yani kendilerinin kurulacak olan toplumda nerede bulunacağını bilemiyor yahut öngöremiyorlarsa, beşerler toplumda rastgele bir pozisyonu işgal edebilecekleri için daha adil bir toplumdan yana görüş bildireceklerini öne sürmektedir. Kelamın özü, Platform’dakiler bir sonraki cinste hangi kata yerleştireceklerini bilmediklerinden öteki tüm tutsaklarla empati kurabileceklerdir. Üstelik burada durum Rawls’unkinden de düzgün; beşerler çeşitli katları sahiden deneyimlemişlerdir. Bu nedenle, Rawls’unkinden bile daha uygun bir fikir deneyi diyebiliriz Platform için.
Tutsak ikileminin, bilhassa Platform’daki haliyle, beraberinde getirdiği bir öbür sorun daha var: Sanki insan tabiatı nasıldır? Sabit midir? Yoksa değişken midir? Sabitse güzel midir, yoksa makûs müdür? Değişiyorsa, bu değişim nasıldır? Rastlantısal mıdır yoksa belirlenebilir mi? Belirlenebiliyorsa, nasıl bir uslup kullanılmalıdır? Tatlı lisanla mi, yani kişinin aklına seslenerek mi, yoksa kişinin karar alma süreçlerine öteki yollardan tesirde bulunarak mı?
İnsan tabiatının güzel mi olduğu yoksa makus mü olduğu ortasındaki tansiyonu sinemada en çok Goreng ile Trimagasi tansiyonunda görüyoruz. Goreng, şövalyece yaklaşıp insanlardaki yeterliliği görme eğilimindeyken, Trimagasi’nin “daha gerçekçi” yaklaşarak berbatlığı görme eğilimi ağır basmaktadır. Ona nazaran aşağıdakiler “p.ç”tir. Temelinde üsttekiler de o denli, zira onlar da aşağıdaydı. Münasebetiyle, herkes “p.ç”tir. Yani soysuzdur. Asaletin para ettiği devirlerin en ağır küfürü bu olsa: “P.ç”lik, yani şahsa soy ismini veren babasının eksikliği yahut muhakkak olmaması. Bu soysuzluk küfrünün Goreng’in huzurunda söylenmesi bilhassa manalıdır. Çünkü o bir Don Kişot’tur; soylu bir değişimin, tecrübenin peşindedir. Platform’a sigarayı bırakmak için gelmiştir. Tam bir beyaz yakalı davranışı. Çilekeş budistlere bakıp orada yalnızca inzivaya çekilmiş dervişleri gören bir Batılı merakı. Ya da Damdaki Kemancı’daki Tevye’nin ilahi bahisleri konuşma hasretine gülerken içinde bulunduğu sefaleti görmeyen bir ezoterizm müptelasına yaraşır bir davranış, ne kadar da egzotik!
İnsan tabiatının olmayıp da değişebileceğini gören taraf esasen idaredir. Ne de olsa “Dikey Özyönetim Merkezi”ni kurmuş ve yönetim ediyorlar. Yöneticiler safından, kanser hastalığı nedeniyle zayıf düşerek düşman safına geçen Imoguiri insanlara gerçeği anlatmak ister. Onlara insanca el uzatan bir sevgiliyedir o. Kucağında köpeğiyle gelir, akla ve vicdana seslenir. Halbuki insan katman katmandır ve alttaki katmanların gücünü bilmeyen Imoguiri’nin imdadına Goreng yetişir. İnsanların midesine seslenir. Maslow’un muhtaçlıklar hiyerarşisi nadiren bu kadar canlı bir formda betimlenebilir.
Miharu karakterinin katlar ortası seyahati Goreng’e ilham kaynağı olur. Halka seslenmenin, şuur taşımanın yolu halkın içine girmektir. Miharu çocuğunu aramaktadır. Eski yetkili yeni tutsak Imoguiri bunu reddeder. Hasebiyle, Miharu’nun çocuğu sinemanın bir muamması halini alır. Daha evvel Miharu’ya şefkat göstermiş olan Goreng, Miharu’nun vicdanında derin izler bıraktığı için Miharu Goreng’i kurtarır. Bu o denli rastgele bir kurtarış değildir. Goreng, uykusundan uyanmıştır. Yeldeğirmenleriyle dövüşmeyi bırakır. Bu sefer hakikaten de faziletli bir davranış sergilemesi gerekir. Görüldüğü üzere, aydınlanma kitaptan gelmez, hayattan gelir. Bu bakımdan tipik bir aydınlanma eleştirisi vardır sinemada. Ne var ki, aydınlanmaya karşı duruş kelam konusu değildir. Bilakis aydınlanma öncesi anlatılarla aydınlama ortasında köprü kurulur. Çocuğun varlığının gösterilmesi, çocuğun kurtarılması ve düşmanın vicdanına seslenme gayreti sinemadaki devrimci terörü, katılığı büker, adeta bozguna uğratır. Kızıl Khmerlerle başlayan politik uyanış ve propaganda seyahatimiz pek Hıristiyanca biter. Çocuk göğe yükselir ve düşmanın vicdanına seslenileceği umulur.
Bir sonraki yazımızda tasavvufi (Batıni) sulara yelkene açacağız.
Cenk Özdağ