Dış Ekonomik Bağlantılar Konseyi’ne (DEİK) bağlı Dünya Türk İş Kurulu tarafından 1 Nisan’da düzenlenen webinar’a konuşmacı olarak MIT Üniversitesi öğretim üyesi, ekonomist Prof. Daron Acemoğlu ve tıp alanındaki çalışmalarını Harvard Üniversitesi’nde sürdüren Prof. Gökhan Hotamışlıgil katıldı.
Dünyada en çok alıntı yapılan birinci 10 ekonomist ortasında gösterilen Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nden (MIT) Prof. Daron Acemoğlu, yeni tip Koronavirüs (Covid-19) salgını nedeniyle uygulanan toplumsal uzaklık tedbirlerinin birkaç yıl daha süreceğini, bu durumun turizm bölümünü olumsuz etkileyeceğini ve toparlanmasının güç olacağını söyledi.
Acemoğlu, “Küresel politik ve ekonomik sistemin değişmemesi artık mümkün değil. Özelde sıhhat sisteminin, genelde ise tüm devlet sisteminin aktif çalışmadığı görüldü ve de devletin müdahalesi çok arttı. Tüm dünyada yeni demokratik kurumların kurulması şart” dedi.
Prof. Acemoğlu ve Prof. Hotamışlıgil, yaklaşık 90 dakika süren webinar’da aktardıkları iletilere dair notlar şöyle:
“Salgının ekonomik tesirleri çok derin olabilir. Salgına yakalanan insanların iktisada katkısı kayboluyor. Örneğin şu anda ABD’de tedbirler nedeniyle nüfusun yüzde 50’si tüm üretim ve tüketim ağından çekildi. Bu, tedarik tarafını aksattığı üzere, harikulade bir talep daralmasına da yol açıyor.
Her resesyonda firmalar batar, öbürleri devam eder. Bu doğaldır. Örneğin ABD’de her resesyon devrinde firmaların ortalama yüzde 3’ü batıyordu. Fakat artık sorun daha derin, zira yalnızca ekonomik açıdan kırılgan şirketler değil, tedarik zincirindeki zayıf halkalardan etkilenen öbür şirketler de batmaya başlıyor.
“BU UMUT VERİCİ BİR ŞEY”
Bu virüs, biz iktisatçıların ‘R0 (sıfır)’ dediği modelle katlanarak artıyor. Artış suratı, büsbütün ‘contact ratio’ ile ilişkili. Bunu etkilemenin tek yolu, toplumsal temasın sonlandırılması. Çin, bu çarpan tesirini otoriter tekniklerle bir anda azaltmayı başardı. R’ı 1’in altına indirdiğiniz andan itibaren de tam aksine katlanarak azalmaya başlıyor. Yani salgın katlanarak yayıldığı üzere, yanlışsız tedbirler alındığında da katlanarak azalıyor. Bu da umut verici bir şey.
Şimdi kritik soru şu: Bu salgını önlemenin tek yolu, Çin üzere otoriter olmak mı? Hayır. Örneğin Singapur, Tayvan, Japonya, Güney Kore’de otoriterliğe kaymadan başarılı toplumsal ve ekonomik önlemlerle krizi yönetebildiler ve ekonomilerini de süratle rayına döndürebildiler. Bu örnekler, Çin otoriterliğinden farklı yollar olduğunu da gösterdi.
“KURUMSAL YAPILARI YOK”
Küresel politik ve ekonomik sistemin değişmemesi artık mümkün değil. Özelde sıhhat sisteminin, genelde ise tüm devlet sisteminin aktif çalışmadığı görüldü ve de devletin müdahalesi çok arttı. ABD’de bile devlet müdahalesinde geç kalındığı ve gereğinden az olduğu tenkitleri var. Devletin ABD ve Avrupa’da bugüne kadar hiç olmadığı bir rolü oynaması bekleniyor fakat bu türlü bir kurumsal yapıları yok.
Dünya, buna misal bir krizi 1929 Büyük Buhran ve 2.Dünya Savaşı’nın akabinde yaşamış, devletin denetimi artmıştı. Lakin planlı bir halde evvel iktisat canlandırıldı, refah devleti oluşturuldu, sonra sivil toplum ayağa kalktı ve bu sayede demokratikleşme gelişti. Çin’in krizi otoriterlikle aşmasının, öbür Asya ülkelerinin ise otoriterliğe kaymadan aşabilmesinin nedeni, Çin haricindeki ülkelerde sivil toplumun güçlü olması ve devletin gücünü dengeleyebilmesi. Bu ülkelerde devlet ile özel bölüm eşgüdümlü çalışarak krizi aştı, halk da tüm tedbirlere uydu ve devleti denetledi. Devletin sahiden kuvvetlenmesi fakat bunun da çok yeterli denetlenmesi lazım. Tüm dünyada yeni demokratik kurumların kurulması koşul.
“TOPARLAMASINIZ SIKINTI GÖRÜYORUM”
Fed’in siyasetleri, aslında 2008 krizinden bu yana süregelen bir stratejinin kesimi. Para siyasetine kısa değil, orta vadeli bakmamız lazım. Lakin krizi aşmanın yolu, yalnızca para siyasetinde değil. Gerçek iktisatta, tedarik zincirinin çok desteklenmesi gerekiyor. Kritik konu şu: Nasıl olur da çalışan nüfusu kademeli olarak üretime geri döndürebiliriz? Bunu planlamamız kaide.
Sosyal aralık tedbirlerinin birkaç yıl daha devam edeceği ve bar/restaurant üzere kalabalık iş modellerini büsbütün dönüştüreceğini düşünüyorum. Bunun yanı sıra, konferans ve turizm dalları de en azından birkaç yıl çok radikal halde yavaşlayacak. Aşı bulunsa dahi ruhsal travma nedeniyle memleketler arası turizmin birkaç yıl daha kendisini toparlamasını güç görüyorum.
Gelişmiş ülkelerde salgın denetim altına alınmaya başladıktan sonra, şimdi denetim edememiş ülkelerden gelenleri sınırlandıracaklar. Bu bir yandan globalleşmeyi etkileyecek, başka yandan da geçiş engellenemeyeceği için yeni salgın dalgaları da yaratabilir.
“TÜRKİYE BERBAT DURUMDA YAKALANDI”
Bu salgın, aslında çok önemli bir sorunu ortaya çıkardı: Tüm dünyada kurumsal yetkinlik azalmıştı. Örneğin bu krizde CDC (Centers for Disease Control and Prevention) süratli hareket edemedi, zira Trump idaresi kurumu zayıflatmıştı, üzerinde baskı kurabildi. Fakat Fed süratli aksiyon alabildi, zira kurumsallığı sayesinde Trump idaresinin Fed üzerindeki nüfuzu sonluydu.
Türkiye, ekonomik açıdan makus bir durumda yakalandı krize. Fed’in sınırsız aksiyonu, Türkiye dahil tüm ülkelerin yapması gerekeni gösterdi aslında.”
Harvard Üniversitesi Genetik ve Metabolizma Hastalıkları Kısım Lideri Prof. Gökhan Hotamışlıgil’in konuşmasına dair notlar şöyle:
“Covid-19, aşina olduğumuz bir virüs ailesinin hiç tanımadığımız bir üyesi. Virüsleri bulaşıcılık ve öldürücülük açısından kıyasladığımızda, Covid-19’un Ebola, MERS ve SARS’a göre öldürücülüğü düşük, lakin bulaşıcılık oranı onlara göre yüksek. Daha da berbatı, semptomları çabucak belirmiyor. Bu nedenle, örneğin SARS’ın öldürücülük oranı çok daha yüksek olmasına karşın semptomları çabucak çıktığı için tedavi altına alınabiliyorsunuz. Covid-19’da ise semptomlar günlerce kendini göstermiyor. Bu nedenle hem tedavinizi geciktiriyor hem de çok daha fazla bireye bulaştırmanıza yol açıyor.
Tüm ülkelerde ‘kurumsal erozyon’ yaşanıyor, bu da vefatları arttırıyor. Bunu ABD’de net olarak yaşıyoruz. Trump idaresi çok geç ve yetersiz müdahale etti.
Bu kriz, virüslerin konvansiyonel silahlardan daha ziyan verici olabileceğini gösterdi. Bu, önümüzdeki devirde askeri sanayi aygıtlarından tıbbi aygıtlara yatırımları arttırması açısından olumlu oldu, ancak ileride virüsler üzerinden farklı savaşların da önünü açtı.
“ABD UĞRAŞ EDEMEZ”
ABD sıhhat sistemi krizle uğraş edemez durumda. Bu salgın öncesinde de zati çok derin sıkıntıları olan bir sistemdi. Birinci başta, maliyeti çok yüksekti. Yüksek olduğu için de tüm hastaneler kapasite hududunda çalışıyordu. Hasebiyle salgınla başa çıkabilecek ek bir kapasite yok. İkinci olarak, sistem içerisinde muazzam bir eşitsizlik var. Bunlar, krizin derinleşmesine neden oluyor.
Diğer taraftan sistemin çökmesinin, sistemin bizatihi kendisiyle de direkt ilgisi olmayabilir. Çünkü İtalya’da ABD’nin bilakis hem daha yüksek kapasite hem de daha toplumsal bir sıhhat sistemi var, lakin ona karşın en büyük kriz orada yaşanıyor. Fakat şu kesin: Sıhhat sistemi ıslahatı, önümüzdeki Başkanlık seçiminin birinci gündem unsuru olacak.
Aşının kısa vadede bulunması pek muhtemel değil. Zira bir aşının kitlelerce kullanımına müsaade verilmeden evvel güvenlik-etkinlik-koruyucu basamaklarının geçilmesi gerekiyor. Bu test süreçleri çok uzun sürüyor. Her türlü yan tesirini gözlemleNEen bir aşının piyasaya çıkmasına müsaade verilemez. Bu yüzden çabucak çok kısa müddette bir aşı çıkması mümkün değil.
“ÇÖZÜM ÇOK KISA MÜDDETTE OLMAYACAK”
Diğer taraftan şaşırtan derecede olumlu bir konu, aşı araştırmaları inanılmaz bir süratle ilerliyor. Dev şirketlerin yanı sıra küçük inovatif şirketler de tıpkı maksat doğrultusunda çalışıyor. Dünyanın her yerinde bilim insanları rekor süratte virüse dair bulgular elde ediyor. Artık çok daha süratli ve inovatif aşı teknolojileri de mevcut. Yani bir tahlil bulunması yüksek mümkünlük, ancak çok kısa müddette olmayacak.
Şu anda salgında birinci dalgadayız. Ek dalgalar yaşayabiliriz. Önümüzde kabaca 4 senaryo var:
Bir uçta, bütün ülkelerin eş vakitli ve kuvvetli bir formda tedbir alarak virüsü yenmesi. Fakat ülkeler ortası dengesizlikleri göz önüne alırsak, bu çok düşük bir ihtimal. Öbür uçta ise ‘sürü bağışıklığı’ (herd immunity) var. Ben bunun kabul edilebilir ve insani bir strateji olmadığına inanıyorum. Lakin değişiktir ki İsveç şu anda ismi konmamış bir sürü bağışıklığı stratejisi uyguluyor. Keza Brezilya da, Türkmenistan da. Bu çok riskli bir senaryo. Sıhhat sisteminizin harikulade kuvvetli olması lazım. İsveç’in başarıp başaramayacağını göreceğiz. Bu iki uç senaryonun ortasında bir yol da, toplumun çoğunluğu bağışıklık kazanana kadar salgını denetim altına almaya çalışmak. Bu, Türkiye dahil çabucak hemen tüm ülkelerin senaryosu. Dördüncüsü de, orta vadede ilaçların da çıkmasıyla, Covid-19’u hayatımızın bir modülü haline getirmek. Yani bir noktadan sonra grip üzere yaşamaya alışık olacağımız bir noktaya gelebiliriz.
Yeni dalga olur mu? Muhtemelen evet. Lakin hazırlıklarımızı güzel yaparsak, sonraki dalgalarda ülke çapında kapatmalara ve tedarik zincirlerini kırmaya gerek kalmadan, çok daha küçük ölçekli müdahalelerle atlatabiliriz.
Müteakip dalgaları atlatabilmek için kilit konu, ilaç yahut aşı bulunması. Bunun için de en kıymetli konu, serolojik testler. Yani hastalığı geçiren bireylerin de tahlil edilmesi ve nasıl atlattıklarının/bağışıklık kazandıklarının anlaşılması gerekiyor. Verilen sayıların çok ötesinde milyonlarca insan bu hastalığı geçirip farkında olmadan bağışıklık geçirdi, geçirecek ve üretime geri dönecek. Bunun nedenlerini bulmamız lazım.
İnsanoğlunun büsbütün steril, kimseyle temas etmediği bir toplum yapısına geçeceğimize inanmıyorum. Bu salgını bir halde aşacağız.
“TÜRKİYE ŞU ANDA BİRİNCİ DALGAYI YAŞIYOR”
Bunun laboratuvar ortamında oynanmış yahut yapay bir virüs olduğuna dair delil şu anda sıfır. Bunu net olarak söyleyebilirim. O yüzden bu üslup dezenformasyonlara takılıp komplo teorileri üretmenin manası yok.
Türkiye şu anda birinci dalgayı yaşıyor. Test sayısı arttıkça olay sayısı daha da artacak. Kısa vadede 5 aksiyon koşul:
Öncelikle sıhhat kapasitesinin sıradışı metotlarla artırılması gerekiyor. Örneğin burada Boston’da son sınıf tıp öğrencileri de hastaneye çağrıldı. Sıhhat işçisini çok âlâ muhafazamız gerekiyor. Test sayısını ivedilikle arttırmalıyız. Alandaki çalışanlardan geri bildirim alınması ve buna nazaran pratik tahliller üretilmesi lazım. Serolojik testlerin yapılması koşul.”